چەمكی بیركردنەوە، لە زمانی كوردیدا

بێستون ئەبوبەكر عەلی

ئەم چەمكە، خاوەنی واتایەكی زۆرە، لە باری ئاسای و لە باری زانستیدا (بە هەموو جۆرەكانییەوە)، بە های خۆی هەیە و بەكاردەهێنرێت. ئەم وشەیە (چەمك و زاراوەیە) وشەیەكی لێكدراوە، (بیر + كردنەوە) وشەی بیر (هزر و ئاوەز)، بە تەنیا ناوێكە بۆ هەموو ئەو چالاكییەیانەی لە نێو مێشكدا بوونی هەیە و ئامادەیە، بەڵام كاتێك ئەم پرۆسەیە دەخرێتەكار، كرداری (كردنەوە) دەخرێتەسەری، لێرەوە دەتوانرێت بگوترێت بیركردنەوە بریتییە لە: هەموو ئەو چالاكییانەی كەمرۆڤ لە نێو مێشكیدا دەیخاتەكار تا بە ئامانجێك بگات، لێرەوە مەبەستێكەی بهێنێتەدی. بیركردنەوە، لە نێو مێشكدا ئاوا دەتوانرێت بناسرێنێت، بیر، وەك ئاوێك، یان هەوایەك، یان وەك هاڵاوێك وایە، لە نێو مێشكی مرۆڤەكاندا وردە وردە زیاد دەبێت و دەروات و لە جوڵەدایە، كاتێك مرۆڤ ویستی بەكاربهنێت بە هۆی بیركردنەوەوە، بە بەربەستێك، یان سەدێك لە بەردەم بیرە خامەكەدا دادەنێت و شەنوكەوی بیرۆكەكان دەكات و دواتر دەیكاتە وشە و دەریدەبرێت، یان پەسەندە، یان پەسەند نییە، یان بیلایەنە و وەك بابەتێك دەخوێنرێتەوە بە بێ ئەوەی زیاد، یان كەمی بكەنەوە، تا ئێرە ئەمە ناساندنێكی كورتە بۆ ئەم چەمكەیە.
1.    بیركردنەوە چۆن دروست دەبێت؟
بیركردنەوە، بەپێی تەمەن لە منداڵییەوە وەردەگرێت و هاوكات بەكاریشدەهێنرێت، منداڵ لە دایك دەبێت ـ دەگری، گریانەكەیش ئاماژەی تێدایە، بەڵام زۆر روون نییە، بەڵام وردە وردە گریانەكانی دەبنە خاوەن پەیام و بیركردنەوەیان لەپشتەوە دەبێت، ئەم بیركردنەوەیە، لە نێو خودی منداڵ هەیە، بەڵام لە رێگەی ژێدەرو پاڵنەرەكانی دەرەكییەوە دووبارە دەردەبرێنەوە. منداڵ لە رێگەی جینەكانی باوك و دایكەوە، بیركردنەوەی ئەوانیشی بۆ دەگوازرێتەوە، هەر ئەمەیش دواتر دەڵێن: منداڵەكە خورەوشتی تارادەیەك وەك دایك، یان باوك ..هتاد، وایە. لێرەوە ئەوەمان پێدەڵێ بیركردنەوە، بۆ كەسێكی ئاسایی لە سەرەتایی تەمەنەوە دەست پێدەكات و تا تەمەنێكی زۆر بەردەوام دەبێت و زۆربەی كات بیری مرۆڤ بەپێی تەمەن و ئەزمونكردنی ژیان زیاتر دەبێت. لە ئەم تەمەنەدا ئەگەر بەپێی قەبارە باسی بیركردنەوەی مناڵ بكەین، ئەگەر شتێك زۆر گەورە بێت، هەردوو دەستی دەكاتەوە دەڵێت: ئەوەندەیە. بیركردنەوە لێرەدا چوارچێوەدارە، تەنانەت ئەگە رقسەیەك بكات، لە تەك تەمەنی نەگونجێت، ئەڵێن هێشتا مناڵە، ئەم قسە گەورانە هی تۆ نییە، واتە بیركردنەوەی بەپێی وشەی قەبارەدار دەپێورێت و سنوردارە.

2.    بیركردنەوەی مێرد منداڵ
یەكێك لە قورسترین كارەكان ئەوەیە، بەپێی تەمەن ناتوانرێت باس لە بیركردنەوەی مرۆڤ بە وردی بكرێت، چونكە بابەتێكی جیوە ئاسایە و ئاسان رامناكرێت. مێردمناڵی ئەو تەمەنەیە وردە وردە بەپێی رێگای جیاواز بیری مرۆڤ فراوان دەكرێت، لە خوێندنگادا بە هۆی چەند وانەیەكەوە قەبارەی بیركردنەوەی فراوان دەبێت، سەرەتا بیركردنەوەی مناڵ بۆ بەدەستەوە گرتنی شتێك زۆر بەرتەسكە، بۆ نمونە كاتێك قەڵەم بەدەستەوە دەگرێت، زۆر قورسە بەلایەوە، یان بۆ كێشانی هێڵی ئەلف و نوسینی جیم، زۆر قورسترە بەلایەوە، لە ئەو كاتەدا بۆ دنەدانی پێویستی بە ئەوە هەیە، كە زۆرباشەی لەسەر دەفتەرەكە بۆ بنوسرێت، بەڵام كاتێك ئەم تەمەنەی جێهشت، ئاسان یاری بە نوسینی پیتەكانی دەكات و لە گەردوون گەورەتری پێدەنوسێت، چونكە بیركردنەوەكەی گەردوونییانەیە. لە ئەم پلەی تەمەنەوە، وردە وردە بە هۆی گەران بە نێو سروشت و پێوەندیكردن بە دەوربەرەوە، خوێندنەوە و تێخوێندنەوە و رامان لە سروشت و نوسینەكان، پلە بە پلە بیركردنەوەی گەورە دەبێت، ئەگەر پێی بڵێی مناڵی، بە خۆیدا دەچێتەوە لە ژێر لێوەوە، ئەڵێت من گەورە بووم، مناڵ نیم، چونكە قەبارەی لاشەی گەورەترە، لە بەرئەوە واهەست دەكات بیركردنەوەیشی وەك قەبارەی گەورەیە، قەبارەی لاشە و بیركردنەوەی مرۆڤ، هاوشان نایەنەوە.
3.    بیركردنەوەی هەرزەكارانە

ئەم قۆناغی گۆرانی بایلۆجییە، بۆ هەردوو رەگەزەكە، قەبارەی لاشە و شێوەی دەرەوەی مرۆڤ گۆرانی تێدەكەوێت، كاتێك لاشەی مرۆڤ دەگۆرێت، بیركردنەوەی مرۆڤ بە خێرای ناگۆرێت، زۆر كەس هەیە تەمەنی هەیە، بەڵام لە نێو كۆمەڵدا پێدەڵێن بیركردنەوەی مناڵانەیە، واتە بیری كاری نەكردووە سەر گۆرینی رەفتاری بەپێی تەمەنی خۆیی، لە ئەم تەمەنەدا، دەنگی مرۆڤ دەگۆرێت، هەر گۆرینی دەنگی وادەكات بە ئاگاییەوە قسەبكات، ئەمەیش وادەكات هەندێك كات دەربرینی باش نەبێت، یان زۆرجار قاچی لە شتەكانی سەر زەوی هەڵدەكەوێت، شت لە دەستی دەكەوێتە خواراوە، شت دەشكێنێت، یەكێك لە هۆكارە گرنگەكان ئەم رووداوانە، هۆكاری بیركردنەوەیەتی، بۆ نمونە دەستی، یان قاچی قەبارەی گەورەتر بووە، بە پێودانگی پێشوتر هەنگاو دەنێت، یان كورت، یان زیاتر دووری دەبرێت، ئەمەیش وادەكات ئەو روداوانە رووبدەن، لێرەدا بیركردنەوەی هەرزەكار، زۆر فراوان دەبێت، بە شێوەیەك واهەست دەكات تەنیا خۆی بیر لە ئەو شتانە دەكاتەوە، كە خۆی بیری لێدەكاتەوە. هاوكات پێوەندییەكانی بە دەوربەرەوە زیاتر دەبێت و بیركردنەوەی فراوانتر دەبێت، تەماشاكەین هەر مێشكی مرۆڤە، بە پێی قۆناغ زمان و هەڵسوكەوتی مرۆڤ وردە وردە و لەسەر خۆ دەگۆرێت، لە كاتێكدا مرۆڤ جگە لە خوێن و گۆشت، هیچی تر نییە، بیرۆكە و بیركردنەوە وەك دەڵێن لە نێو مرۆڤدا نادیارە و بە هۆكاری كارلێكی نێو لاشە پەیوەست بە دەوربەرەوە روودەدەن، لە ئەم تەمەندا وشەیەكی زۆر لە نێو مێشكی مرۆڤدا هەیە و توانای هەیە، بێ پەروا وشەی تریش دروست بكات. ئیتر ئەو مناڵەی دوێنێ نییە، كە نەیدەزانی چۆن قەڵەمی دەستی رێك بگرێت تا رێك بنوسێت و لەسەر خەتەكان زۆر دەرنەچێت. ئەم جۆرە بیركردنەوە زۆر تیژە، بەڵام ئاسان رامناكرێت و سەركەشە، حەزدەكات هەموو شتەكان بەكردار تاقیبكاتەوە، ئەوكات لە ئەنجامەكەیشی مەرج نییە سود وەربگرێت، لە بەر ئەوە ئەم جۆرە بیركردنەوانە، لە ژیان شارێگای گشتی دروست ناكەن و دووبارە ناكرێنەوە و بە سیستێم ناكرێن، چونكە ناتوانن پێوەندی نێوان تەنە دوورەكان لە یەكتری نزیك بكەنەوە، ئەمەیش وادەكات پێشبنیی ژیانیان كەموكورتی تێدایە، بیركردنەوەیەكیش توانای پێشبینی و توانای دووبارەكردنەوە نەگرێت، بۆ ئەوە ناشێت بە بیركردنەوەی بە دەستوركراو تەماشا بكرێت.
4.     بیركردنەوە، چۆن كاردەكات، یان بۆچی كاری پێدەكرێت؟
ئەگەر پرسیارەكە ئاوا بكرێت: بیركردنەوە، چۆن كاردەكات، یان بۆچی كاری پێدەكرێت؟  ئەوكات وەڵامەكەی كۆمەڵاتیترە، مەبەست لە كۆمەڵایەتیتر ئەوەیە ئاسان دەتوانین لێتێبگەین، چونكە چەمكە كۆمەڵاتییەكان ئەوانەن لە رێگەی كۆمەڵی مرۆڤایەتییەوە ئەزمونكراوە و ئاسانترە بۆ تێگەیشتن، ئەمەیش ئەوە پشتراستدەكاتەوە هەر بیركردنەوەیەك بە سیستێم كرابێت ئاسان دەتوانرێت لەسەری قسەبكرێت، بەڵام ئەوانەی لە ئەو دیو هەستەكانەوەن هەر لە لەبیركردنەوەدان، بیركردنەوە لە ئەو بابەتانە ئاسانە، ئەگەر تاكەس لە كاتی بیركردنەوەیشدا چاویلكە، یان دونیابینی سنورداری نەبێت، ئەوكات لە نێو بیركردنەوەدا ئەوە دەبینرێت، كە یەك پارچە رەشییە، وەك چاو داخستن وایە، كە هەرچی رەنگە دەچێتەوە سەربنچینەی رەشێتی خۆیی، واتە خۆر ناتوانێت رەنگی نەبینیمان بۆ روونبكاتەوە، بەڵام بە كردنەوەی چاوەكان، هەر رەنگێك وەك خۆی دەردەكەوێت و ئاسان شتەكان لەیەكتری جیا دەكرێنەوە ـ چاوساغ و نابینا، لێرەدا لە بیركردنەوەدا جیاوازن، بەڵام هاوبەشن لە دەربریندا، كابرا هیچ رەنگێك نابینێت، بەڵام قسەدەكات دەربراو(چاو بەرای نایە تەماشای ئەم دۆخە بكەی، یان ئەم بەهارە هاتەوە دونیا ئاوەدانتر دەبێت و سەوزایی زۆرتر دەبێت) لە كاتێكدا رەنگی سەوز لای ئەو هەر رەشە، بەڵام بە رەشێتی خۆی ناتوانێت سەوزایی بۆ ئەوانی تر رۆشنبكاتەوە، لە بەرئەوە ناچارە دەربراوە كۆمەڵاتییەكان بە كاربهێنێت، بۆ ئەوەی جیاوازی بیری نەبێتە هۆی جیاوازی دەربرینی، جیاوازی دەربرینی نەبێتە هۆی دابرینی لە كۆمەڵ..هتاد، ئەگەر بروانرێتە سەر زەوی پرۆسەی كاری بیركردنەوەی ئەوانی تر بۆ كۆكردنەوەی مرۆڤ لە كۆمەڵێكدا بۆ ئەوەی بە ئەو رێگایەدا بروات، كە ئەو بۆ كێشاوە لە بیركردنەوەی خۆی، چوارچێوەی بیری ئەو سنوری یاساییە، كە شكێنرا، سزا دەدرێت، لێرەدا پرۆسەی بیركردنەوە لە نێو یاسا و دەستور خۆی دەبینێتەوە، كە چۆن هەڵسوكەوتی مرۆڤ لە ژیاندا رێكبخات، رەخنە گرتن لە ئەم بیركردنەوانە زۆرجار دووبەرەكی و جەنگ و كاولكاری لە نێو جیهاندا دروست دەكەن، ئەمانە ئەوەمان پێدەڵێن: تەنیا بیركردنەوەی مرۆڤایەتیە كە سود، یان زیانی زۆر بە مرۆڤایەتی دەبەخشێت، ئەم بیركردنەوە مرۆڤایەتییە، بە قۆناغی مناڵی و مێرمناڵی و هەرزەكاری و گەوەریی تەمەندا ـ گوزەری كردووە، بەڵام هەرگیز ناگەرێتە دواوە و بۆ پێشەوە هەنگاو دەنێت. دورستبوونی لایەنی سیاسی بیركردنەوەیە، بە شێوەك كە لایەنگرانی زۆر لە دەوری خۆیان كۆبكەنەوە، بەپێی بیركردنەوەیەكی تایبەت و ئامانجدار بۆ بەرژوەندییەك، كەسیاسی و كۆمەڵایەتیی و ئابوری..هتاد. لێرەدا دەتوانرێت هەموو سیستێمەكان، هەموو لۆژیك و ئایدۆلۆژێیاكان، شیكردنەوەیان بۆ بكرێت، بزانرێت چۆن وا لە مرۆڤێكی ئازاد و تەنیا دەكات، بیركردنەوەی بدات بە دەستەوە (بیركردنەوەی مرۆڤ رامكرا، ئاسانە بەكارهێنانی)، چۆن وا لە مرۆڤێك دەكرێت كە تواناكەی هێندەی وزەیی گەردونیی تێدایە، كە هەموانی (پزیشكان، فەیلەسوفان..هتاد) سەرسام بە خۆی كردووە، جگە لە ئەوەی خۆیی خۆیی نابینێت، ئەم بابەتە سانا دەردەكەوێت، بەڵام هەر بیركردنەوەی بە ئامانجە، كە وای لە زەوی فراوان كردووە، لە كانزایەكی زۆر بچوكی دروستكراوی نێو خاكی زەوی كۆكراوەتەوە، ئەمانە ئەو جۆرە تەرزانەن، كە سیستێمی وڵاتان خۆیانی پێماندوو دەكەن، تا خزمەتی نەوەی خۆیانی پێبكەن، نەوەی خۆیانی پێپەروەردە دەكەن، بۆ ئەوەی وڵاتیان سەرتەڵ و بە هێز و لەند بێت، تا هاوڵاتیانیان لە زەنوێردا هەوا هەڵمژن و لە پیسی دووكەڵی شار پیشەسازی دووربكەونەوە، ئەمە كورتەیەك بوو، كە زۆر سادە دارێژراوە، چونكە لە زمانی كوردی وشەكان وەك پێویست نەتوانراوە (كاری زانستی باش كراوە، بەڵام زۆر كاری ماوە)، توێژاڵە واتاییە جۆر بەجۆرەكانی شیبكرێتەوە، تا نەوەی نوێ سادەتر و ئاسانتر بیركردنەوەیان فراوانتر بكەن، لە رێگەی شیكردنەوەی وشەكانەوە، بارودۆخە ئالۆزەكان، زۆر سادە و سانا دەكرێنەوە ـ بۆ تێگەیشتن.