عیراقیەکان لەکوێی هاوکێشەکاندان

عادل عوسمان

بەشی یەکەم

عیراق لە ساڵی ۲٠٠۳ەوەو بەدوای ڕوخانی ڕژێمی بەعسی عیراقیدا بوەتە گۆڕەپانێکی کراوەی دەستێوەردان، هاتنەناوەو خراپ کردن. هۆکارەکەی پڕ دەوڵەمەندی کلتوری، مێژوویی، ئابوری و فرەڕەنگیە. ئەو گۆڕەپانە وا ڕێکخراوە کەبەدرێژایی مێژویەکی چەند هەزارساڵی لەسەر ناکۆکی، توندوتیژی و دەستێوەردانی هێزی دەرەکی دامەزراوە. بەتایبەت لە هەزارساڵی کۆتایی ئەو مێژوەدا، عیراق عیراقیەکی بۆخۆیی تێدا نەبوە.

دەوڵەت نەتەوەی سەرەتای سەدەی بیستیش جگە لەدروستکردنی دەوڵەتێک لەلایەن ئیبگلیزەکانەوەو هاوردەکردنی بەڕێوەبەرەکانی لەدەرەوه چی تر نەبوو. خێزانی مەلیکی نەوەکانی شەریفی مەککەبوون کەلەووڵاتی خۆیان وەدەرنرابون و لەسوریاش قبوڵ نەدەکران، ئینگلیزەکان بۆ پاداشتی ئەو خزمەتەیان کەبە ئینگلیزیان کردبوو، هێنایانن لەعیراقدا کردیانن بەمەلیک و ئەرکی جێگیرکردنی دەوڵەت نەتەوەی سوننەی عەرەبیان لەعیراقدا پێ سپارد. ئەویش بۆ جێبەجێکردنی ئەو ئەرکە کەمی نەکردو تاتوانی لەخزمەتی ئینگلیزەکاندا نەخشەی دەوڵەت نەتەوەی عیراقی بۆ جێبەجێکردن. ڕەنگڕێژی ئەم دەوڵەتە ئینگلیزەکان وەک نەخشەیەک کەلەوەپێش لەسەر بنچینەی سێ هەرێم دامەزرابوو، بەنیازبوون بەڕێوەببەن. بەڵام شۆڕشی ۱۹۲٠ی عیراق، کەبە شۆڕشی بیست ناسراوەو بەتایبەت لەناوەڕاستی عیراقدا گڕو کڵپەی کردبوو، ئەو نەخشە سێ هەرێمیەی لەگۆڕناو، ئینگلیزەکانیش بەپەلە لەدوو مەیداندا کەوتنە خۆ:

یەک؛ سەرکوتی شۆڕش و ڕاپەڕینی ۲٠

دوو؛ دروستکردنی حکومەتێکی نیشتیمانی لەزاخۆوە تا فاو.

بۆ ئەو مەبەستەش توشی گرفتی ناوخۆیی و دەرەکی دەبوەوە. دەرەکی تورکەکان و نەوە پێگەیشتوەتازە لەدایکبوەکانی پاش مەرگی عوسمانیەکان بوون، کە ویلایەتی موسڵی پڕ دەوڵەمەندیان بە ئینگلیزەکان نەدەدا. بۆیە ئینگلیزەکان، لەدوو ئاستدا ئەم کێشەیان جوڵاند: ئەویش

۱ـبەکارهێنانی کوردەکان و بەتایبەت بزوتنەوەی شێخ مەحمودی حەفیدو بەکارهێنانی لەدژی تورکەکان بەمەبەستی دەستخستنی ویلایەتی موسڵ.

۲ـداگیرکردنی دەستبەجێی ویلایەتی موسڵ لەڕێگەی سەربازیەوەو دەستکردن بەگەمەی سیاسی و سەربازی.

وەک لەبەڵگەنامە مێژویی و گفتوگۆکانی ئەو سەردەمدا دەردەکەوێت، ئینگلیز عیراقی بێ ویلایەتی موسڵ نەدەویست و عیراقیش بێ ئەو ویلایەتە لە ڕویی جیۆپۆلەتیکی سەربازی، ئابوری و سیاسیەوە کورتی دەهێناو دەوڵەتێکی بێ بنەماو گرگن دەردەچوو کە خزمەتی سیاسەت و نەخشەی نوێی داگیرکاری ئینگلیزی نەدەکرد. لەولاشەوە لەسەر لاشەی مردوی عوسمانی کۆمارێکی تورکیای بەهێز دروست دەبوو، کە مەترسی دەبوو بۆ نەخشە نوێیەکەی ئینگلیز لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. بۆیە ویلایەتی موسڵی بەهوشیاریەوە بەستەوە بەعیراقەوە، عیراقێکی فرەکلتوری، بەڵام ئینکارکراوی یەکڕەنگی لەسەر دامەزراند.

عیراقێکی دامەزراوی پڕ لە هەبونی جیاوازو ناکۆک، چۆن دەتوانرێت لەسەر دەوڵەت نەتەوەی یەک ڕەنگ دامەزرێت! کەلە پێشدا پێکهاتە جیاوازەکانی عیراق پێکەوە ژیاون، هەبون و جیاوازی نەتەوەیی لەنێوانیاندا دروست نەبوە. بەو هۆکارەی ئەتنیکە جیاوازەکان هێشتا بەئاستی نەتەوەی یەکڕەنگ نەگەیشتبوون. بەڵکو لەچوارچێوەی ئوممەت، ئیمپراتۆریەت و ئیمارەتە سەربەخۆکاندا ژیاون و بەڕێوەچون، ئێستە چۆن دەبنە نەتەوەی یەکڕەنگ و یەک جۆر (هۆمۆژەن)، ئەوەی ئینگلیز دەیویست، دروستکردنی نەتەوەیەکی یەکڕەنگ، یەک ئایین، و هەموو یەکیەکان بوو، بۆئەوەی خزمەت بەئامانجەکانی دەستبەسەردا گرتنی ئینگلیزەکان بکات و عیراقێکی پڕ لە شلوقی و ناکۆکی دروست بکات، کەبورکانی ناکۆکیەکان بتوانێت لەکاتی پێویستدا بتەقێتەوەو خزمەت بەسیاسەتی ئینگلیز بکات!.

بۆیە عیراقێکی دروستکردو کردیە خاوەنی دەوڵەتێک و خەڵکی دەرەوەی بۆ کردە دەسەڵاتدارو لە جیاوازەکانی تری ئەوکاتی کۆمەڵگە جیاوازەکانی عیراق کەسایەتی و سەرۆک و کەسایەتی نزیک و سەربەخۆی کردوە بە وەزیرو بەڕێوەبەرەکان. ئەو کات سێ کێشە لەعیراقدا هەبوو دەبوایەت چارەسەر بکرایەت، ئەوایش:

یەکەمیان؛ کێشەی کورد بەڕێبەری شێخ مەحمودی حەفید، کەداوای دەوڵەتی بۆ کورد دەکرد.

دووەمیان؛ کێشەی بزوتنەوەی شیعەکانی ناوەڕاست کەخاوەنی هێزو پێگەی بوون.

سێیەمیان؛ کێشەی ئەهوازو شێخی هۆزی محەمەڕەش یەکێک لەکێشەو ئاڵۆزیەکانبوو، کەلەکۆتاییدا ئەوان بێکاریگەرکران و خاکەکەشیان لەڕێککەوتنێکدا خرایە سەر دەوڵەت نەتەوەی ئێران.

کۆمەڵگەیەکی عیراقی فرە پێکهاتەی جیاوازی وەک کورد، عەرەب، خاوەن ئایین و ئایینزای جیاوازی وەک سوننە و شیعە، ئێزدی، کاکەیی، سابیئە، مەسیحی و یەهودی بۆخۆیان لەسایەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا لەڕێگەی میرەکان، شێخەکان و سەرۆک هۆزەکانەوە دەژیان و بەڕێوەدەچوون. ئێستە ئینگلیز داگیریکردوەو دەستی تێوەردەدات و بەگوێرەی خۆی بەرگی بۆ دەدورێت! بەرگەکەش دەوڵەت نەتەوەیەکی یەکڕەنگی، خاوەن مەزهەبی سوننەی (شافیعیە)، بۆئەوەش دەبوایەت لەدەیەیەکدا ئەم پرسە.