بێكاری؛ مۆتەكەی گەشەی ئابوری هەرێم

عیماد مه‌حمود

بێكاری، دیاردەیەكە بەوە پێناس دەكرێت: هەركەسێك بە شوێن كاردا بگەڕێت، حەزی لەكار بێت، توانای كاری هەبێت، بەو نرخە ڕازی بێت كە لەبازاڕدا هەبێت، گەر بەو مەرجانە كاری دەست نەكەوت؛ ئەوا پێی دەوترێت بێكار.ئەم دیاردەیە، هەموو ووڵاتانی دونیا، بە پێی جیاوازی گەشەی ئابوری وڵاتەكانیان ڕووبەڕووی ئەم حاڵەتە دەبنەوە، واتە هیچ ووڵاتێك لێی بەدەر نیەو نابێ، مێژووی سەرهەڵدانیشی بۆ سەرەتای دەركەوتنی شۆڕشی پیشەسازی دەگەڕێتەوە.ڕێژەی ستاندارت بۆ ئەم دیاردەیە چەندە؟ئەوەی كە تەواوی ئابوریناسان لەسەری كۆكن %5 ، واتە گەر ئەو ڕێژەی تێپەڕاند حاڵەتەكە ناسروشتییە، دەبێت ڕێی لێ بگیرێت.هۆكارەكانی زیادبوونی ئەم دیاردەیە لە هەرێم كورستان چیە؟زیاد لە هۆكارێكمان هەیە بۆ تەشەنەكردنی ئەم دیاردەیە:یەك لە هۆكارە سەرەكییەكان بێ كاری شاراوەیە، لە نێو دامو دەزگاكانی میریدا.بینیمان لە دوای پرۆسەی ئازادی عێراق، حكومەتی هەرێمی كوردستان بە دەیان هەزار لە هێزی كاری لە نێو فەرمانگە و دامودەزگاكان، كەڵەكردو بە شێوەیەكی نا زانستی و هەڕەمەكی دامەزراند، ئەوەش بە پێی خواستی كەسەكان بۆ شوێنەكان، نەوەك پێداویستی شوێن بۆ كەسەكان، ئیدی ئەمە بوو بە سەرەتایەكی پڕ مەترسیدار بۆ زیادبوونی دیاردەی بێكاری و گورز وەشاندن لە هێزی كاری ڕاستەقینەو سامانی مرۆیی و  بە فیڕۆدانی سامانی گشتی وڵات، وای كرد لە هەرێمێكی بچووكی شەش ملیۆن كەسیدا یەك ملیۆن و 295 هەزار مووچە خۆری هەبێت.واتە ڕێژەی ٪٢٢ دانیشتوانی هەرێم موچە خۆر بێت، بە بەراورد بە ووڵاتێكی زلهێزی ئەمریكا، تەنها  ٪٦ شەشی موچە خۆری دەوڵەتن، واتە  ٪٩٤  لە كەرتی تایبەتدا كار  دەكەن.كەڵەكە بوونی ژمارەی  دەرچووانی زانكۆو پەیمانگاو خوێندنە پیشەییەكان،  نەڕەخساندنی هەلی كار بۆیان لە گرنگترین هۆكارە زیندووەكانی ئەم  دیاردەیە، ئامارە نافەرمییەكان ئاماژە بە كەڵەكەبوونی ئەم هێزەی دەستی كار دەدەن بۆ نزیك  ٤٠٠ هەزار لە دەستی كار لە نێو ئەم توێژەدا، واتە ساڵانە زیاد لە ٣٥ هەزار دەرچوو هەیە، لەكاتێكدا حكومەت لە ساڵانی ٢٠١٢ دامەزراندنی ڕاگرتووە.بێ متمانەیی سەرمایەی ناوخۆی لە بە وەگەڕخستنی سەرمایەكانیان، بە هۆكارێكی پڕ مەترسیداری ئەم دیاردەیە ئەژمار دەكرێت، كە هۆكار بووە، بۆ كەمبوونەوەی دەرفەتی كار، كاتێك سەرمایەدار متمانەی بە ژینگەو دۆخی سیاسی وڵاتی خۆی نەكات، بێگومان بە شوێن بازاڕ و جێگایەكی سەلامەتر دەگەڕێت، تا سەرمایەكەی وەگەڕ بخات، بەڵام ئەوەی دەبینرێت، سەرمایەدار لە ووڵاتی ئێمە لەبری پشتیوانی هاندان بەربەستی بۆ دروست دەكرێت، ئەوەش كاریگەری لەسەر كەمبوونەوەی هەلی كارو كەمی داهاتی بەكاربەر دەبێت. شانبەشانی ئەو هۆكارانەی پێشوو بێ توانایی ئاستی زانستی و گەشەی زانكۆو پەیمانگاو خوێندنە پیشەییەكانە، كە لە ئاست پێشبین و خواستی دۆخەكەدا نیین بۆ وەبەرهێنان لە سەرمایەی تواناو هزری كەسیدا، واتە نەیانتوانیووە تاكێكی چالاكی بەرهەمهێنی پڕ لە وزە پێشكەش بە كۆمەڵگەو ئابوری بازاڕ بكەن، هەر ئەوەش هۆكاری هاتنی كرێكاری بیانی بووە بۆ هەرێم و زیاتر تەنگی بە دەستی كاری ناوخۆ هەڵچنیووە، بۆ پشت ڕاستكردنەوەی ئەمەش، وەزارەتی سامانە سروشتییەكان باشترین نمونەیە، كە زیاد لە دوو هەزار و 500  كرێكارو پسپۆری بیانی كاری تێدا دەكات،ئامارو داتاكانی عێراق و هەرێم بۆ بێكاریوەزارەتی پلاندانی عێراق لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٢١ بە فەرمی ژمارەی دانیشتوانی عێراقی خستە ڕوو كە ٤٠ چل ملیۆن و 150 هەزار كەسە، لەم ڕاپۆرتەدا ئاماژە بە  زیادبوونی ڕێژەی بێكاری عێراقی كردووە، بۆ ٪١٦٫٣٧   كە ئەم ڕێژەیە ئاماژەیە بۆ تێپەڕاندنی ڕێژەی ستانداردی جیهانی بۆ سێ هێندەو نیو، كە زۆر مەترسی دارە.هاوكات جیاوازی كردووە لە نێوان هەردوو ڕەگەزەكە، لە نێوان تەمەنی پڕ لە وزەی كار.

بۆ ڕەگەزی نێر ڕێژەكە لە نێوان ٪١٣

ستانداردی جیهانی سەدا ١٠ یە

بۆ ڕەگەزی مێ ٪٣٠٫٥٩

ستانداردی جیهانی بۆ ڕەگەزی مێی لاو ٪٨ئەگەر بەراوردی ئامارەی ناوبراو بكەین بە ساڵانی پێشو لە نێوان ساڵانی ١٩٩٢ تا ئەم بەروارە  دەبینین ڕێژەكان زۆر زیادی كردووە، كە زۆر جێی مەترسی و جێی سەر سوڕمانە:

١٩٩٢    ٪٨٫٩

٢٠٠٢     ٪٩٫٤

٢٠١٠      ٪٨٫٣٤

٢٠١٦       ٪١١

تێبینی دەكەین سەرەڕای خراپی  دۆخی  ئابوری و سیاسی عێراق  لەو بەروارانەدا، ڕێژەی بێكاری نیو هێندە بووە، ئەمەش ئاماژەیەكی ڕوونە بۆ بێ باكی و خەمساردی دەسەڵاتی سیاسی عێراق بە هەرێمی كوردستانیشەوە.

هاوكات ڕێخراوی كاری نێو دەوڵەتی ڕوپێوێكی بۆ ڕێژەی بێكاری لە عێراق و هەرێمی كوردستان ئەنجامداوە لە مانگی نیسانی  ٢٠٢٢، وەك نموونە لە  ١٦ هەزار و 600 خێزان وەری گرتووە، ئاماژە بە زیاد بوونی ڕێژەی بێكاری لە عێراق  ٪١٦  و  هەرێم ٪١٨  دەكات.

هاوكات جیاوازی لە نێوان  ڕێژەی بێكاری لە نێوان پارێزگاكانی هەرێم دەكات،  كە شاری دهۆك لەم ڕێژەیە بەرزترین ڕێژەیەو  سلێمانی كەمترینە بە  بەراورد  بە پارێزگاكانی دیكە:

پارێزگای دهۆك   ٪٢٤٫٦٥

پارێزگای هەولێر   ٪١٧٫٧

پارێزگای سلێمانی  ٪١١٫٩

سەرەڕای بەرزی لە ڕادەبەدەری  ڕێژەی بێكاری ئاشكرا، تێبینی ئەوە دەكەین هیچ حسابێك بۆ بێكاری شاراوە نەكراوە، لە كاتێكدا ئامارە نافەرمییەكان ئاماژە بەوە دەكەن، لە بێكاری شاراوەدا لە هەرێمی كوردستان، لە هەر پێنچ كەسێك چواری بێكارە، لە هەر سێ گەنچ و لاوێك دوانیان بێ كارە.

دیارترین جۆرەكانی بێكاری لەهەرێم:

بێكاری شاراوە: باوترین و مەترسیداترین جۆری بێكارییە لە هەرێم، ئەم جۆرەیان بەوە دەناسرێت، بەفیڕۆدانی توانای بەشێكە لە هێزی كار، لە پرۆسەی بەرهەمێناندا، ئەم جۆرەیان خراپترین لێكەوتەی لەسەر ئابوری هەرێم بە جێهێشتووە، كە هۆكاری سەرەكی بە فیڕۆدانی زۆرترین سەرمایەی مرۆییە لە وزەی هێزی كارو  بە فیڕۆدانی سامانی مادی نیشتیماندا، ئەم حاڵەتە بە گەورەترین هەڵەی مێژوویی ئیدارەدانی هەرێم  دەژمێردرێت، كە بەشێوەی ناڕێك و هەرەمەكی دەیان هەزار لە هێزی كاریان بێ كار كرد.

بێ كاری ئاشكرا:  جۆری دووەمی بێكارییە لە هەرێمی كوردستان كە بە چەندین شێوازی جۆربەجۆر خۆی دەبینێتەوە، لە گرنگترینیان هۆكارەكانیشی؛ ڕاگەیاندنی ئابوری سەربەخۆ بوو كەوای كرد، بەشە بوجەی هەرێم لە بەغداوە ڕاگیراو ئەوەش هۆكاری ڕاگرتنی پرۆژەكانی لێكەوتەوەو بەشێك لە كۆمپانیا خزمەتگوزارییەكان مایە پووج بوونی خۆیان ڕاگەیاند و،  داهاتی تاك بۆ ئاستێكی لاواز دابەزی و، موچەی فەرمانبەران لەكاتی خۆیدا نە دەدرا، ئەمانە هۆكار بوون كە ڕێژەی پارە لە بازاڕ كەم بكات، دواجار كاری لەسەر جموجۆڵی بازرگانی و كەمبونەوەی ڕێژەی كاری ئاشكرا كرد بە ئێستاشەوە.لێكەوتەكانی بێكاریلێكەوتەی كۆمەڵایەتی: لە سەرەتادا لێكەوتەكان كەسین، كەسەكە بەردەوام هەست بە نا ئارامی و دڵەڕاوكێ دەكات، ئەم حاڵەتە هەر بەوەوە ناوەستێت بارگاوی دەبێت بە خێزان و پاشان كۆمەڵگەشەوە، بە ئاسانی دیاردەكانی تاوان زیاد دەبن و دیاردەی كەم بوونەوەی هاوسەرگیری و زیاد بوونی ڕێژەی جیابوونەوەی لێ دەكەوێتەوە.

لێكەوتەی سیاسی: زۆر جار زیادبوونی ڕێژەی بێكاری هۆكار دەبێت بۆ نا ئارامی سیاسی و تێكچوونی دۆخی ئاسایش و  ئارامی وڵات، چونكە تاك هەست بە بێ بەشی و كەنارگیری خۆی دەكات لە ووڵات و نیشتیمان، ئەم جۆرە نا ئـومێدییە كەسییە سەر دەكێشت بۆ یاخی بوون، ڕوو بەڕووبوونەوەی كاربە دەستان و سیاسییەكان، باشترین نمونە شۆڕشی بەهاری عەرەبی ساڵانی ڕابوردوو بوو.

لێكەوتەی ئابوری: كار؛ بە یەكێك لە بنەما سەرەكییەكانی بەرهەمهێنان دەژمێردرێت، كاتێكیش ئەم هێزە چالاك نابێت، كەواتە بەرهەمهێنان لە ئاستێكی باشدا نابێت، هاوكات ئەم هێزە كە پێكهێنەری سەرەكی كۆمەڵگەن لە ڕووی هێزو ژمارەوە كە بێكار دەبن مانای وایە بێ داهاتیش دەبن،  ئەوەش هاوسەنگی خواست و خستنەڕو ناڕێك دەكات، جوڵە بازرگانییەكان كەم دەكاتەوە، بەوەش ڕێژەی بێكاری زیاد دەكات.

ڕێگاكانی چارەسەری ئەم دیاردەیە لە هەرێمی كوردستاندا

ڕێگاكانی چارەسەری ئەم دیاردەیە بە پێی جۆرەكانی دەگۆڕێت:

لە بێكاری شاراوەدا ئاماژەمان پێدا سەر ڕێژییە لە هێزی كار لە نێو فەرمانگەكانی میریدا،  بۆ بەرگرتن لەم حاڵەتە، پێویستە حكومەتی هەرێم بە خێرایی  بیر لە ڕێكخستنەوەی میلاك بكاتەوە، ئەو فەرمانگەو وەزارەتانەی سەرڕێژی فەرمانبەریان هەیە بگوازرێنەوە بۆ  ئەو جێگایانەی كە كورتهێنانیان هەیە.

بۆ چارەسەری  بێكاری ئاشكرا:هانی جوتیاران بدرێت بگەڕێنەوە گوندەكان و  ئاوەدان بكرێنەوە، هەروەها هانی وەبەرهێنانی سەرمایەیی ناوخۆی بدرێت  تا سەرمایەكانیان لە ناوخۆدا بخەنە گەڕ، ژیان و سامانیان پارێزراو بێت، هەروەها هانی وەبەرهێنانی دەرەكی  بدرێت،  بە  تایبەت  ئەوانەی خاوەنی براندی گەورەن لە بواری پیشەسازیدا.

دەركردنی  یاسای  كار، پارێزگاری لە مافی كرێكاران بكرێت،  هەر لەو یاسادا، میری ناچار بە ڕەخساندنی  هەلی كار بۆ  هێزی كار بكرێت و، گرنگی زیاتر  بە زانكۆ و  پەیمانگاو خوێندنە پیشەییەكان بدرێت، تا  وەبەرهێنان لە سەرمایەی  هزری مرۆڤ بكرێت و، بە پێی یاسا ڕێ لە هاتنی كرێكاری نا پێویست بگیرێت.

دەگەین بەو ڕاستیەی كە دیاردەكە مەترسیدارو كوشندەیە، بۆ چارەسەری بەرنامەو پلانی زانستی كۆنكرێتی پێویستە، بڕیاری سیاسی و یەكلاكەرەوەی دەوێت، ڕاوێژ بە پسۆرانی ناوخۆ و دەرەكی بكرێت و پلانەكانی ڕووبەڕوو بوونەوەی دیاردەكە؛ دەست نیشان بكرێت، گەر بەزووی ئەو هەنگاوانە نەگیرێتە بەر بەڕووی چارەسەریدا، بێ گومان لێكترازانی كۆمەڵایەتی و  لاوازی گەشەی ئابوری لە چەند ساڵی ئایندەدا؛ چەند هێندە دەبێت، دواتر سەر دەكێشێت بۆ كۆتایی هێنان بە ئەزمون و دەسەڵاتی حوكمڕانی كوردی .