ڕۆژئاڤا: پارادایمى خەبات نەك پارادایمى جەنگ
ئامانجى ڕۆژئاڤا نە دەوڵەتى نەتەوەیە، نە خەلافەت و نە ئیمامەت. ڕۆژئاڤا لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا پارادیمێكى سیاسیى تاقانە و دەگمەنە.
هاوار محەمەد
هەر وەك عەدالەت، دیموكراسى سەر بە جەنگ نییە.
نێگرى و هارت
ڕۆژئاڤا: پارادایمى خەبات نەك پارادایمى جەنگ[1]
هێزە هەرە كاریگەرەكانى دۆخى ئێستاى سووریاى دواى ڕووخانى ڕژێمەكەى بەشار ئەسەد كە هێشتاش لە ململانێدان، هێزگەلى هەمەجۆرن: ئەمریكا، ڕووسیا، توركیا، ئیسرائیل، ئێران، میلیشیا هەرێمییەكانى سەر بە ئێران، دەستەى ڕزگاریى شام (هەتەشە)، سوپاى نیشتمانیى سووریا (سەنەسە كە لەلایەن سووریاوە دژ بە كوردەكان پشتیوانیى دەكرێت)، هەسەدە (هێزەكانى سووریاى دیموكرات-كوردەكان). هەروەها شانە پەرتوبڵاوەكانى ڕێكخراوى تیرۆریستیى داعش. بە تاك یان بە هاوبەشیى لەگەڵ هێزى دیكەدا، پێگەى خۆى لەسەر نەخشەى ئێستاى جیۆپۆلەتیكى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست هەیە، هەر یەكەشیان بەرژەوەندیى خۆیان هەیە و پلانى خۆیان ڕوو بە داهاتووى دوورونزیكى ناوچەكە پەرە پێ داوە.
لە نێو ئەم ئەكتەرانەدا، ئەمریكا و ڕووسیا دوو گەورەترین هێزى جیهانین كە (وێڕاى ئەوەى گوایە خۆیان كەمێك لە ئاڵۆزییەكانى ئەم دواییەى سووریا بەدوور گرتووە) هەوڵ دەدەن ڕوخسارى ئەوەى پێى دەوترێت ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستى نوێ، یان ڕۆژهەڵاتى پاش سایكس-پێكۆ بە جۆرێك دابڕێژنەوە كە بتوانن تێیدا باڵادەستیى جیۆپۆلەتیكیى خۆیان مسۆگەر بكەن.
لە ئاستى هەرێمیشدا توركیا، ئیسرائیل، ئێران لە كاریگەرترین ئەو دەوڵەتانەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستن وا هەر یەكەیان بە جۆرى جیاواز ڕاستەوخۆ لە جەنگەوە گلاون، چونكە ئەوان دۆخى ئێستاكەى ناوچەكە نەك تەنیا وەك دەرفەتێك بۆ مسۆگەركردنى ئاساییشى نەتەوەیى خۆیان دەبینن، بەڵكوو وەك هەلێكیش بۆ دەستبەسەرداگرتنى زیاترى خاكى وڵاتانى دەوروبەر دەیقۆزنەوە.
لە پاڵ ئەم هێزە دەوڵەتییە جیهانى و هەرێمییانەدا ئەكتەرى دیكەى چەكدار یان بزووتنەوەى سیاسیى سەربازى دیكەش هەن؛ ئەوانەى دەكرێت سەرەتا بە شێوەیەكى گشتى ناویان بنێین هێزە نادەوڵەتییەكان. بەڵام دەبێت ئاگامان لەوە بێت ئەم زاراوە گشتییە وەها سەرمان لێ نەشێوێنێت كە ئەم هێزانە هاوشێوەى یەك ببینین؛ بگرە ئەم هێزانە بە شێوەى جەوهەریى لەیەكترى جیاوازن:
- جیهادیستە ئیسلامییەكان: هەتەشە، سەنەسە، كە گرووپە سوونییە فەرمانڕەواكانى دیمەشقى دواى بەشار ئەسەدن.
- میلیشیاكانى ئێران: گروپە چەكدارە شیعەكانى وەك حیزبوڵا و لیواى فاتیمییەكان و حەشدى شەعبى، كە لەگەڵ میلیشیا شیعییەكانى دیكەى وڵاتانى دەوروبەردا هیلالى شیعى پێك دێنن؛ هیلالێك كە لەدواى جەنگى غەززە و كەوتنى ئەسەدەوە، چیتر بە شێوەى هیلال نەماوە.
- تیرۆریستەكان: شانە چالاك و نووستووەكانى داعش كە هێزەكانى هاوپەیمانیى نێودەوڵەتیى لە دژیان لە جەنگدان.
- ئۆتۆنۆمیستەكان: هەسەدە، هێزى پاراستنى هەرێمى خۆسەریى دیموكراتى باكوورى ڕۆژئاواى سووریا، هەمان ئەو هەرێمە كوردنشینەى وا بە “ڕۆژئاڤا” ناسراوە.
جەنگە بێكۆتاییەكان
لە دواى ڕووخانى ئەسەدەوە تا ئەم ساتەوەختە هێزە نێودەوڵەتییەكان (ئەمریكا و ڕووسیا) توانیوویانە خۆیان لە بەشداریى ڕاستەوخۆ لە جەنگى ئەو ناوچەیە بەدوور بگرن، بەڵام لەبەرئەوەى ئەوان لە هەموو ململانێیەكدا بكەرى سەرەكین، ئامادە نین بە ئاسانىی دەست لە بەرژەوەندییە تایبەتییەكانى خۆیان هەڵبگرن. بە پێچەوانەى ئەمانەوە، ململانێى ڕاستەوخۆ لە نێوان ئەكتەرەكانى تردا هەیە: لەلایەك لەنێوان هێزە دەوڵەتى و هێزە نادەوڵەتییەكاندا: داعش دژ بە سووریا و ئێراق، ئیسرائیل دژ بە میلیشیا شیعەكان، توركیا دژ بە كوردەكان، میسر دژ بە داعش و هەندێ گروپى چەكدارى تر، سوودان دژ بە كۆدێتاچییەكان، پێشتریش دەوڵەتى سووریا دژ بە هەتەشە و سەنەسە لە جەنگدا بوو، لە كۆتاییشدا ڕووخا. لەلایەكی تر ململانێ لەنێوان هێزە نادەوڵەتییەكان خۆیاندا: هەتەشە دژ بە میلیشیا شیعەكان، سەنەسە دژ بە هەسەدە، هەسەدەش لاى خۆیەوە دژ بە سەنەسە و داعش.
لەگەڵ ئەمانەیشدا، گەر لە ڕوانگەى فیكرى سیاسییەوە بڕوانین، ئەم جەنگانە زۆر لە جەنگى ئاسایى دوو بەرەى بۆ یەكتر دوژمن ئاڵۆزترن. بە مانایەك هەمەلایەنترن لە “جەنگى تەقلیدى”ـى سەدەى نۆزدە و بیست، كە تێیاندا سوپاى دوو وڵات ڕووبەڕووى یەكتر دەبوونەوە و دەكرا هەر بە سادەیى بە “جەنگى دیالەكتیكیى” پێناسە بكرێن یان لە ڕوانگەى ململانێى سادەى دیالەكتیكـیەوە بخوێنرێنەوە، هەمان ئەوەى پاوڵ ڤێریلیۆ لە كتێبى جەنگى پەتى (1983)ـدا ناوى لێ دەنێت “جەنگە كلاسیكییە گەورەكان”، كە لەم جۆرە جەنگانەدا تێزەیەك بەر ئەنتى تێزەكەى خۆى دەكەوێت (بۆ نموونە ئەڵمانیا و یەكێتیى سۆڤیەت، یان ئێراق و ئێران). هاوكات لەلایەكی تر، جەنگە نوێیەكانى سەدەى بیستویەك جیاوازن لەو جۆرە بەریەككەوتنەى كە دەكرێت پێى بڵێین “جەنگە شۆڕشگێڕییەكان”ـى سەدەى ڕابردوو، جا چ جەنگى شۆڕشگێڕیى ململانێى چینایەتى بن، یان جەنگى بزووتنەوە نەتەوەییە ڕزگاریخوازییەكان دژ بە ئیمپریالیزم. لە بنەوانى هەموو ئەم جۆرە جەنگانەدا – گەر پەیڕەویى لە تێرمینۆلۆژیى هیگڵ بكەین – “ڕۆحێكى دیالەكتیكى” هەبوو كە گوایە مێژووى گەردوونى بەرەو پێشەوە دەبرد. بە پێچەوانەوە، لە جەنگە نوێیەكاندا هیچ “ڕۆح” یان “عەقڵانییەت”ـێك بوونى نییە، جگە لە ئەقڵانیەتى تەكنۆلۆژى و میدیا. لەبەرئەمە ڤێریلیۆ لە كتێبە ناوبراوەكەیدا ئەم جەنگانە وەك “جەنگى جیهانى ناوخۆیى” وەسف دەكات[2].
لە فیكرى هیگڵدا دوو ئاگایى، ڕوونتر بڵێین دوو “من“، لەسەر ئوبێكتێك (بۆ نموونە لەسەر خاوەندارێتیى پارچە زەوییەك) دەبێت دژ بە یەكتر ململانێ بكەن. بەڵام بۆ ئەوەى ئەم خاوەندارێتییە بێتە دى، پێویستە لە كۆتاییدا یەكێكیان ئەویتریان ببەزێنێت. ئەم گرژییە دەكرێت تا مەرگ بخایەنێت، واتە تا ئەو جێیەى كە هیچ نامێنێتەوە، ئەوە نەبێت یەكترى لەنێو ببەن. لێرەدا یەكێك لە “منەكان” كەرەستەى پێویست یان بوێریى تەواوى بۆ ئەم سەركێشییە نییە كە خودى ژیانى خۆى بخاتە گرەوەكەوە؛ بۆیە سنوورەكە نابەزێنێت و هەنگاوێك پاشەكشە دەكات؛ پێى باشترە ببەزێت وەك لەوەى بمرێت. بە واتایەكی تر، ئەو لەوێدا كە دەبێت ئوبێكتەكە بە چوونە نێو ململانێى مەرگ بباتەوە، ڕزگاركردنى خۆى هەڵدەبژێرێت، نەوەك خۆى بۆ ئوبێكتەكە بكات بە قوربانیى؛ لە بەرانبەردا دژ-منەكەى ئامادەى ڕیسكێكى لەم جۆرەیە كە یان خۆى و ئوبێكتەكە دەباتەوە یان هەردووكیان دەدوڕێنێت؛ هەر ڕێك بەم هۆیەیە كە ململانێكە دەباتەوە و ئەوى تر ناچار دەكات دان بەم سەركەوتنەیدا بنێت. لە ئەنجامى ئەمەدا ئەوەى كە دۆڕاوە دەبێت بە “ئاگاییەك بۆ ئەویتر” (ڕەعیەت) و ئەوەى دەیباتەوە دەبێتە “ئاگاییەك بۆ خۆى”، دەبێت بە خودئاگایى (سەردار):
“تاكەكەس، ئەوەى كە ژیانى خۆى نەخستە مەترسییەوە، دەتوانێت وەك كەس دانى پێدا بنرێت، بەڵام هەقیقەتى ئەم دانپێدانانەى وەك خودئاگاییەكى سەربەخۆ بەدەست نەهێناوە. بەهەمان شێوە پێویستە هەر یەكەیان سوور بێت لەسەر مەرگى ئەوى دیكەیان و ژیانى خۆى بخاتە نێو ئەم ململانێیەوە…”[3].
ئەم تێزە هیگڵییە لە ململانێ جەنگییە نوێیەكاندا، چیتر كارا نییە؛ ئەستەمە جەنگە نوێیەكان بەم جۆرە ڕوو بدەن، تەنانەت جەنگى نێوان دوو دەوڵەتیش. بۆ نموونە ئەوەى ئێستا لەنێوان ڕووسیا و ناتۆدا ڕوو دەدات، جەنگى دیالەكتیكى نییە، چونكە لە ئێستادا ئەگەرى ئەوەى دۆخەكە بگات بە جەنگى ئەتۆم زیاترە لە ئەگەرى دەستهەڵگرتن یان تەسلیمبوونى لایەكیان لەبەر ترسى مەرگ. پوتین واى بۆ دەچوو ئۆكرانیا بۆ پاراستنى ژیانى خۆى، بە زوویى دان بە سەردەستیى ڕووسیادا بنێت، بەڵام ئەمە ڕووی نەدا. بە پێچەوانەشەوە ناتۆ پێی وا بوو بە خێرایى شكستى ستراتیژیى دەكات بە قوڕگى پوتیندا و ئەمەیش سەرى نەگرت. هیچیان نەیانبردووەتەوە، هیچیان نەدۆڕاون- جەنگ هەر بەردەوامە و بەردەوام دەبێت (تەنانەت گەر ئاگربەستێكى كورتخایەنیش بێتە ئاراوە).
ئەمە بۆ جەنگ و ململانێى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستیش ڕاستە. ماوەى چەند ساڵێكە هەموو ئەو هێزانەى ئاماژەمان پێدان، لە سووریادا لە ململانێى یەكتریدان؛ جا تا ئارامییەكى ڕاستەقینە لە وڵاتەكە نەیەتە دی، ئەوان دەست لەوە هەڵناگرن كە مەرگى خۆیانیان پێ ئاسایى بێت؛ بە دەبڕێنێكى تر، تا هەموو هێزەكان ئامادە بن تا مردن بجەنگن، هیچ ئاشتییەكى دیالەكتیكى وەدیى نایەت. ئەمەیش واتە، بۆ زۆرێك لەم ئەكتەرانە، چیتر “مەرگ” ڕۆڵى دیاریكەر و چارەنووسسازى نییە. هیچ یەك لەو هێزانە ئەو ترسەى جارانیان لە مەرگ نەماوە كە پێیان وابوو لە سنوورەكەیدا دەبێت بوەستن و زیاتر نەڕۆن. لەبەر ئەمە ئەم دۆخى ململانێیە زیاتر لە جارێك ئەرگومێنتەكانى نێو كتێبى مەڵتیتیود: جەنگ و دیموكراسى لە ئیمپراتۆریەتداى ئەنتۆنیۆ نێگرى و مایكڵ هارتى پشتڕاست كردووەتەوە:
“جەنگى نوێ كۆتاییەكى نییە، پێویستە هێز و توندوتیژى بە بەردەوامى و بێ پچڕان بەكار بهێنرێن. هیچ لایەنێك ناتوانن ئەم جۆرە جەنگانە ببەنەوە، یان با بڵێین پێویستە هەموو ڕۆژێك بیبەنەوە”[4].
لەم ڕوانگەیەوە، تیۆرى هیگڵ دەربارەى سەركەوتن و بەزین، دەربارەى سەردار و ڕەعیەت، ئاغا و كۆیلە بۆ خوێندنەوەى جەنگە نوێیەكان چیتر دروست نییە. هەموو ڕۆژێك بەردەوامێتیى جەنگ و بردنەوەى جەنگ بە واتاى بردنەوەیەكى یەكلاكەرەوە نییە، واتاى ئەوەیە ئەمڕۆ بۆ من و سبەى بۆ تۆ؛ ئەوەى دەیباتەوە پێویستى دیسانیش بیباتەوە و ئەوەى دەدوێت دان بە سەرداریى براوەدا نانێت و ڕۆژى دواتر تێهەڵدەچێتەوە. جەنگ ناگاتە كۆتاییەكەى، دیسانیش دەست پێ دەكاتەوە و دەست پێ دەكاتەوە. ڕەنگە جەنگێك لە جێیەكى دیاریكراودا بگاتە ئاگربەست و خامۆشبوونێكى كاتى، بەڵام لە جێیەكى تر، ڕەنگە كەمێك لەولاتر دیسان هەڵدەگیرسێتەوە؛ چونكە هەر لایەنێك تەنیا یەك دوژمنى نییە، دەوژمنگەلێكى هەیە و پێویستە لە یەك كاتدا یان بەرودوا لە چەند بەرەیەكەوە خەریكى جەنگ بێت.
بەم جۆرە لێرەدا فۆڕمى كۆنى جەنگى نێوان دەوڵەتان یان نێوان دەوڵەت و نەیارە شۆڕشگێڕەكان، كە لایەك دەیبردەوە و ئەوی تر دانى بە دۆڕانى خۆیدا دەنا، ئاڵۆزى زیاترى تێ كەوتووە و چیتر بە شێوەى جەمسەرگیرى دوولایەنە، كە دواجار بەرەیەك دەیباتەوە و بەرەیەك دەدۆڕێت نەماوەتەوە. تەنانەت – بەوهۆیەى لەمڕۆدا هەمیشە لە “دوو هێز” و “دوو لایەن” زیاتر هەیە- پێكهەڵپرژانى دوو لایەنى دژ بەیەك، سەر دەكێشێت بۆ جەنگى ناكۆتاى فرە لایەن. ئەمە جەنگى بێكۆتاییە كە لاوازبوون و باڵادەستى هەر لایەنێك كاتییە و دیسانیش دەست پێ دەكاتەوە.
دەوڵەت نەتەوە و گەلى خودا
دەوڵەتى نەتەوە لە توركیا، گەرچى لە دواى هەڵوەشانەوەى ئیمپراتۆریاى عوسمانییەوە سێكیولارە، كەچى خۆى “پیرۆز” لەبەرچاو گیراوە. ئەم پیرۆزییە لەوێوە دێت كە گوایە دەوڵەتى مۆدێرنى توركیا وەك سەروەریى لەسەر خاكێكى دیاریكراو، دەتوانێت باڵادەستیى ڕەگەزى تورك لەسەر نەتەوە و كەمینەكانى دیكەى نێو سنورى توركیا مسۆگەر بكات. خۆ ئەوە شاراوە نییە كە كوردەكان نیشتەجێى بەشێكى گەورەى خاكى ژێر دەستى توركیان لە باشوورى ڕۆژهەڵاتى وڵاتەكە، كە دەكاتە نزیكەى یەك لەسەر چوارى هەموو ڕووبەرەكەى. بەڵام دەوڵەت دان بەمەدا نانێت. زۆرینەى حزبە توركییەكان، هەر لە پارتى دەسەڵاتدارەوە تاوەكو ئۆپۆزسۆنەكان، جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە هەموو وڵاتەكە هى نەتەوەى توركانە. ئەوانەى دەیانەوێت لە توركیا بژین، بۆیان هەیە تەنیا یەك شووناس هەڵبگرن: شووناسى توركیی؛ بۆ قسەكردنیش تەنیا زمانى توركیى بە فەرمى ڕێ پێ دراوە و كوردەكان بۆیان نییە بە زمانەكەى خۆیان، بە كوردیى كرمانجى، بدوێن.
جێگاى تێڕامانە ئەم دۆخە بۆ كوردەكان دەگاتە بنبەستێك: كوردەكان، گەرچى ناچار دەكرێن دەستبەردارى شووناسە نەتەوەییەكەیان ببن و هەر بە زۆرەملێى تا ئاستى توانەوە ئاوێتە ببن، كەچى كاتێك توركن تەنیا “توركى كێویی”ـن، ئەوان هیچ كاتێك وەك “توركى ڕەسەن” سەیر ناكرێن؛ ئەمەش واتە ئەوان ناتوانن هەمان ئەو كەرامەت و مافـەیان هەبێت وا توركە پوختەكان یان هەر بە سرووشت توركە شارستانییەكان هەیانە (بە سرووشت شارستانیى؟). لەمەوە ڕوون دەبێتەوە توركیا بەرانبەر كوردەكان دەوڵەتێكى ڕەگەزپەرست و فاشیستە (نابێت ئەوە لەبیر بكەین كە ئۆرگانێكى تیرۆریستیى وەك “گورگەبۆرەكان” هێشتاش لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست دژ بە كوردەكان چالاكن. لە باشوورى كوردستانیش، بە چاوساغى نۆكەرانى تورك).
پەرەسەندنێكى دیكەى ماوەى دەسەڵاتى ئاكپارتى، لەوەدا خۆى دەنوێنێت كە ئایین بە توندى دەگەڕێتەوە بۆ نێو كایەى سیاسى و فەزاى گشتیى. لە ماوەى پانزە ساڵى ڕابردوودا ئۆردوگان بێوچان هەوڵى داوە دەوڵەت و ئیسلام، كە لە سەردەمى ئەتاتوركەوە لە یەكتر جودا كرابوونەوە، دووبارە لەگەڵ یەكتر ئاشت بكاتەوە. بەمە توركیا دەیەوێت دووبارە خۆى وەك میراتگرى سەڵتەنەتى عوسمانى پیشان بدات، تاوەكو ئاسانتر نیازە داگیركارییەكانى بۆ دەستبەسەرداگرتنى شارەكانى كوردستان لە ڕۆژئاوا و باشوور ببیاتە پێشەوە، لەوانە كۆبانى، هەولێر، كەركوك و موسڵ.
ئەوەى دەربارەى فراوانخوازیى توركیا وترا، كەمتازۆر بۆ ئیسرائیلیش ڕاستە. ئیسرائیلیش دەوڵەتێكى نەتەوەیى مۆدێرنە، كە فەلەستینییەكان وەك “هۆمۆساكەر”[Homo-sacer][5] دەچەوسێنێتەوە و ناوچەكانیان داگیر دەكات. جا لەبەر ئەوەى ئیسرائیل لە ڕووى مێژووییە زۆر قووڵ ئایینییە، ئەوا سێكیولاریزمەكەى لە حاڵەتە میانڕەوەكەیدا لەگەڵ جووداییزم و لە حاڵەتە تووندڕەوەكەیدا لەگەڵ زایۆنیزمدا ئاوێتە كردووە؛ واتە بە گشتى سێكیولاریزمى لەگەڵ تیۆلۆژیادا پێكەوە توواندووەتەوە. بێگومان ئیسرائیل لە ئێستادا “شانشین”ـیك نییە لەو فۆڕمەى داوود و سلێمان كە لە مێژووى جوودا گێڕدراوەتەوە، بەڵكوو دەوڵەتێكى مۆدێرنى گەلى ئیسرائیلە[6]، كە گەرچى لە ناوخۆدا بە شێوەى دیموكراتى بەڕێوە دەبرێت، كەچى دەوڵەتەكە خۆى وەك دیاریى خودا بۆ جووەكان دەبینرێت لە پادداشت یان لە قەرەبووى ئەو ئازار و مەرگەساتانەدا وا لە مێژووى دوور و نزیكدا بەسەریاندا هاتووە. بگرە زایۆنیستەكان لەو باوەڕەدان، یان دەیانەوێت پەیڕەویى لەو تەفسیرە تەلمودییانە بكەن كە باوەڕیان وایە، خاكى ئیسرائیل ئەوەیە وا خوداى ئیسرائیل وەك “خاكى بەڵێنپێدراو” مزگێنیى پێ داون، ئەمەیش بە ماناى سەروەریى ئیسرائیل لەسەر هەموو ئەو ناوچانەى وا دەكەونە نێوان هەردوو ڕووبارى فورات و نیلەوە. دواجار بۆ زایۆنیستەكان ئیسرائیل واتە ئەم سێگۆشەیە: دەوڵەتى گەورەى ئیسرائیل-گەلى هەڵبژێردراو-مەسیحا.
خەلافەت، ئیمامەت، ڕزگاركەر
گەر دەوڵەتى نەتەوە بۆ توركیا و ئیسرائیل پارادایمى زاڵى دەسەڵاتى سیاسى بێت تا ڕادەى دەرمارگیریی و پیرۆزاندن، ئەى پارادایمى گرووپە سوونییە نادەوڵەتییەكانى وەك ئیخوان موسملین و داعش و هەتەشە و سەنەسە، یان پارادیمى گرووپە شیعییەكانى وەك حیزبوڵا و حەشد و حوسییەكان چییە و هەوڵ بۆ هێنانەدیى چ مۆدێلێكى سیاسى دەدەن؟ مۆدێلى سیاسیى سووننە، هەر وەك هی زایۆنیستییەكە، یەك سێگۆشەیە، بەڵام ڕەگەزەكانى لە زایۆنیزم جیاوازە. بۆ ئیسلامیزمى سووننە تەنیا ئەم هاوكێشەیە ئایدیاڵییە: خەلافەت-ئوممەت-شەریعەت. گرووپە سوونییە جیهادیستەكان هەوڵ دەدەن دووبارە خەلافەت ئاوا بكەنەوە، كە نە “پاشایەتى”ـیە، نە دەوڵەتى نەتەوە. ئەوان دەوڵەتە نەتەوە سێكیولارەكانیان پێ “لەدیندەرچوو”ـە، چونكە گوایە لە دەستوورەكانیاندا ئایین تاكە سەرچاوەى یاسادانان نییە و “فتوا”ـش ڕۆڵى سەرەكیى نییە.
بۆ ئیسلامیزمى سوونى مەزهەب، خەلافەت ئایدیاڵیترین سیستەمى ئابووریى سیاسییە، كە تێیدا خەلیفە (كە نە سوڵتانە، نە پاشا و نە سەرۆك) لەم دنیایەدا خودا و نێردراوەكەى (پەیامبەر محەمەد) دەنوێنێتەوە و لەجێى ئەوان حوكم دەكات. خەلافەت جێنشینێكى مرۆیى “ئیرادەى خودا”ـیە؛ لەبرى شارگەلێكە كە دەبوو فریشتە گوێڕایەڵەكانى خودا درووستیان بكەن، بەڵام خودا دواجار پلەى جێنشینییەكە دەبەخشێت بە “بنیادەم”. كەواتە ئەم جێنشینییەى نەوەكانى ئادەم دەبێت بە ڕەزامەندى خودا و پەیامبەرەكەى بن. بەڵام هاوكات ئەم جێنشینییە بۆ ئەوەى لەسەر زەوى بچەسپێت، دەبێت لەلایەن خەڵكانى پەیڕەوكاری سووننەتى پەیامبەرەوە كە ناویان ئوممەتـە (نە گەل، نە ڕەعیەت، نە نەتەوە) پشتڕاست بكرێتەوە، ئەمەش لە فەرهەنگى ئیسلامیدا پێی دەوترێت “بەیعەت“. بەیعەت شتێكە وەك شاهیدیدانى مسوڵمانان لەسەر ئەوەى كە خەلیفە كەسى درووستە بۆ جێنشینییەكە و لەسەر سووننەت و شوێنپێى پەیامبەر دەڕوات، كەواتە بەیعەت بەڵێنى ملكەچییە بۆ كار و بڕیارەكانى خەلیفە، وەك جێنشینى شیاو لە خەلافەتەكەدا، كەسێك كە ڕێگاى ڕاست دەگرێتە بەر و دەتوانێت لە بنبەستەكاندا، بە هاوكاریى هاوەڵان و موفەسیرانى نزیكى خۆى یان بە تەنیا، “فەتوا” بدات، بۆیە مافى ڕاگەیاندنى جیهادیشى دژ بە بێباوەڕان هەیە. ئەمەیش لاى خۆیەوە واتاى ئەوەیە كە ئەركى خەلیفە بریتییە لە بەجێهێنانى شەریعەت (ـى هەڵهێجراوى قورئان و فەرموودە) لە هەموو ڕووبەرى وڵاتى خەلافەتدا.
بە پێچەوانەى ئەم مۆدێلە سوونییەوە، میلیشیا شیعەكانى وەك حزبوڵا و لیواى فاتیمى و حوسییەكان و هیتر، كەمتر بیر لە خەلافەت دەكەنەوە، بەو پێیەى ئەوان لایان وایە “خەلافەت” هەر لە سەرەتاوە دواى كۆچى پەیامبەر لەسەر دزینى دەسەڵات لە ئالوبەیت و زەوتكردنى لە “عەلى كوڕى ئەبو تاڵیب”، ئاوا دەكرێت. بۆیە شیعەكان، بە تایبەتى شیعەى دوانزە ئیمام پتر بیر لە ئیمامەت دەكەنەوە. ئوممەتیش چیتر ئەوەیە دواى ئیمام دەكەوێت. لە ئیسلامدا ئیمام پیاوێكى ئایینییە كە لە مزگەوتدا پێشنوێژیى بۆ مسوڵمانان دەكات و لە هەینییەكاندا “ئامۆژگاریى” دەدات. بەڵام لاى شیعەى دوانزە ئیمام و سەر بە ئێران، ئیمام زیاتر بە سیاسیی كراوە و گوایە ڕیشەكەى لە ڕابەرێتیى ئیمامى دوانزیەمدایە. لاى ئەمان ئیمام دەبێت پێشەوایەتیى بكات، حوكم بدات، چاكە لە خراپە جودا بكاتەوە، حوكم بكات، فتوا بدات، بهێڵێت بمریت و لێگەڕێت بژیت. تا ئیمام لە پێگەى بەرزترى هەڕەمى ئیمامەتدا بێت، ئەوا دەسەڵاتى زیاترى هەیە، تا دەگات بە پێشەواى هەرە باڵا. ئەمە ڕێك هەمان سیستەمى سیاسیى كۆمارى ئیسلامیى ئێرانە و ئیمام خامنەیى ڕابەرى گەورەیە.
بەڵام لە سەرووى ئەویشەوە یەك دانە ئیمامى دیكە هەیە، هەمان باڵاترین و پیرۆزترین ئیمام؛ ئەویش لاى گرووپە شیعەكانى سەر هێڵى هیلالى شیعى ئەو “ڕزگاركەر”ـەیە كە هێشتا نەهاتووە و چاوەڕوان دەكرێت؛ ئەو ئیمام مەهدییەى كەمێك پێش كۆتایى دنیا دێتە دەرەوە و ئیمامەت لە هەموو جیهاندا بە یەكجاریى سەر دەخات. بەمجۆرە، ئیمامەت هێندەى لە ئیسكاتۆلۆژیا و لە جووداییزمەوە نزیكە، هێندە لە خەلافەتى سووننە مەزهەبەوە نزیك نییە. لەگەڵ ئەمەیشدا ئیمامەت خۆیشى بە جۆرێك هەر “جێگرتنەوە” و جێنشینییە، هەر “خەلافەت”ـە، بەڵام بە شێوەیەكى تایبەت: لێرەدا ئیمام یان ڕابەر بە پلەى یەكەم جێگرى خودا و پەیامبەر نییە، بەڵكوو جێگیرى ئیمامى هەرە باڵا و پیرۆزە، جێگیرى ئیمامى دوانزە، ئیمامى داهاتوو، ئیمام مەهدى. جێگرى ئیمامێك كە لە هەر خەلیفەیەكى ڕابردوو خەلیفەتر و لە هەر خەلافەتێكى نێو مێژوو ڕاستەقینەترە. ئیمامى هەرە باڵا، بۆ ئەوەى ڕاستەوخۆ ببێتە جێنشینى خودا، پێویستە لە ئالوبەیتى پەیامبەر بێت و ئەم مافەى لە ڕێگەى نزیكایەتیەوە بۆ گواسترابێتەوە؛ بەیعەت ئەوە نییە كۆڕى كاربەدەستانى موسوڵمانان بە كەسێكى دەدەن، بەڵكوو بەیعەت تەنیا بۆ ئالوبەیت ڕەوایە و خۆ ئەگەر ئەم بەیعەتەش نەدرێت، ئەوا هیچ لە هەقیقەتى جێنشینییەكەى كەم ناكات، هێندە هەیە بەیعەتنەدانەكە دەبێت بە خیانەت و كوفر. خەلافەتى نێو مێژوو، خەلافەتى ئەهلى سووننە ئەم خیانەت و كوفرە بوو.
بەم جۆرە خومەینى و خامنەیى لە جێگاى مەهدى و بە شێوەى كاتى، تا ئەو دێت، كاروبارى ئوممەت ڕادەپەڕێنن. ئەوان پیرۆزن، چونكە كاروبارى ئیمامى گەورە لە غیابى خۆیدا جێبەجێ دەكەن. ئیمامى باڵاش كاتێك دێت، لەنێو تەپوتۆزى جەنگ و نەهامەتییەوە دێتە دەرێ و هەر ئەمەیش ڕۆڵى ڕزگاركەرى پێ دەدات؛ ئەم ڕزگاركەرە ئیمامەتى شیعە و جێنشینێتیی ڕاستەقینەى ئالوبەیتى پەیامبەر دەچەسپێنێت. بەم جۆرە، جەنگ بۆ ئیمامەت ڕێگاى وەدیهاتنى یۆتۆپیایەكە، یۆتۆپیاى مەهدەویى.
لەم شیكارییەوە ڕوون دەبێتەوە كە ئەوەى ئێران ناوى لێ ناوە “میحوەرى مقاوەمە” (مقاوەمە دژ بە سووننە و ئیسرائیل و ڕۆژئاوا) تەنیا چاوبەست و ساختەكارییە، چونكە چەمكى “مقاوەمە”[resistance] لە فەلسەفە سیاسیدا لە هیچ كوێى پارادایمى ئیمامەتدا جێگاى نابێتەوە كە لەسەر “خورافەت” و “مەهدیگەرایى” وەستاوە. تاكە خەونى ئێران و تاكە یۆتۆپیاى گرووپە شیعەكان یەك وڵاتى ئیمامەتە لە ئەفغانستانەوە تاوەكوو لوبنان بە پێشەوایەتیى ئیمام مەهدى.
ڕۆژئاڤا: هەموومان خەبات بۆ ئاشتى دەكەین
لە ڕۆژئاڤا هەسەدە لە خەباتدایە، هەم دژ بە هێزە دەوڵەتییەكان (توركیا) و هەم دژ بە هێزە نادەوڵەتییەكان (داعش، سەنەسە، عەشیرەتە عەرەبییەكانى نێو ناوچە كوردییەكان). هەسەدە دەیەوێت هەرێمى ئۆتۆنۆمیى خۆى بپارێزێت، كە پێ دەچێت تاكە بەشى دیموكراسیى وڵاتەكە بێت. ئەمە بۆ توركیا قابیلى قەبووڵ نییە، نەك تەنیا لەبەرئەوەى هەسەدە پەیوەندییەكى ناڕاستەوخۆى لەگەڵ پەكەكە هەبێت كە لەلایەن توركیاوە بە تیرۆر تۆمەتبار دەكرێت. بەڵكوو لەبەر ئەوەى ڕۆژئاڤا لەسەر بنەماى پارادایمێكى خۆسەریى زۆر تایبەت خۆى بنیات ناوە كە بەر پارادایمى دەوڵەتى نەتەوە دەكەوێت و لێیشى تێپەڕ دەبێت.
ئامانجى ڕۆژئاڤا نە دەوڵەتى نەتەوەیە، نە خەلافەت و نە ئیمامەت. ڕۆژئاڤا لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا پارادیمێكى سیاسیى تاقانە و دەگمەنە، تەنیا بەرجەستەبوونى شارێكى ئایدیاڵى نییە و تەنیا كۆپیكردنەوەى پارادایمێكى پێشتر چێكراوى جێیەكى دیكە نییە؛ بەڵكوو ڕۆژئاوا هەر خۆى پارادیمەكەیە، مۆدێلێكە بۆ چاولێكردن و پەیڕەوكردن، بە تایبەتى لەلایەن پارچەكانى دیكەى كوردستانەوە (گەر هۆشیاریى سیاسى ئامادە بیت). ڕۆژئاوا پارادایمێكە بۆ خۆبەڕێوەبردنى دەستەجەمعى كە تێیدا جیاوازییە ئێتنیكى، زمانى، ئایینى و كولتوورییەكان ئەرێ دەكرێن، یان لایەنیكەم بە جۆرێك تەحەمول دەكرێن كە چیتر سەر نەكێشن بۆ دوژمنایەتى و لەبرى ئەوە ئەگەرى هەرەوەزێتى، دۆستایەتیى، برایەتى ئاوەڵا بكەن.
هیچ یەك لەلایەنە شەڕكەرەكانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست نەیانتوانیوە و نەیانویستووە، واتە هەر لە بنەڕەتەوە پۆتێنشیەڵ و ئینێریا[7]ـى ئەوەیان نەبووە، وەها ئەگەرێك بۆ پێكەوەییەكى فرە، كە تێیدا جیاوازیى ببێت بە وزەیەكى پۆزەتیڤ، یان لایەنیكەم چیتر وزەیەكى نێگەتیڤ نەبێت، پەرە پێ بدەن. ئەم “پێكەوەیى”ـیە لە ڕۆژئاڤا هاوكات، گەر چەمكێكى ژان-لوك نانسى بەكار بهێنین، “پێكەوەبوون“ـە، واتە “پێكەوە-بوون”، بوونێك پێكەوە، بوونێك كە پێكەوە هەیە. بە بڕواى نانسى ئێمە نین، هەتا پێكەوە نەبین، ئێمە هەین ئەو كاتەى پێكەوە بوونەكەمان لەیەكتر گرێ دەدەین و دەبین بە “بوونێك پێكەوە”. لاى نانسى “بوون” نە بە تەنیا دێتە بوون و نە بە تەنیا هەیە، بەڵكوو هەر لە بنەڕەتەوە كۆ-بوون[Co-existenz]ـە. ئەم پێكەوەییە، هاوكات پێكەوە-بوونـە. ئێمە هیچ نین، ئەو كاتە نەبێت كە پێكەوە هەین. بەم مانایە كاتێك دەڵێین ڕۆژئاوا یەك ئەگەرى تاقانەیە بۆ پێكەوەییەكى فرە و تێیدا پێویست نییە جیاوازییەكان هەڵبوەشێنەوە، ئەوا ماناى كوردبوونیش تێیدا دەگۆڕێت و لە مانا بەرتەسكە ناسیۆنالیستییە دەرمارگرژەكەى، كە مۆدێلى ناسیۆنالیزمى توركە، دوور دەكەوێتەوە. كوردبوون دەچێتە ئەودیوى “كوردایەتى“ـیەوە بەرەو “ئەویتر” و ئینجا بەرەو كورد دەگەڕێتەوە. لەم مانا نوێیەدا كوردبوون بریتییە لە لەگەڵبوون بوون، ئەوەى لە نەتەوەیەكى ئازاددا كورد لەگەڵیدا بوونى هەیە، یان ئەوەى لەو نەتەوەیەدا لەگەڵ كورد بوونى هەیە. دواجار كوربوون واتە پێكەوە بوون یان “لەگەڵبوون”[Mitsein] (دیسانیش بە چەمكى نانسى نەك بەو جۆرەى لاى هایدیگەر هەیە؛ چونكە لەگەڵبوون لاى نانسى جەوهەریترە لەوەى هایدیگەر شرۆڤەى كردووە).
وانەى ڕۆژئاڤا ئەمەیە: ئێمە وەك دیفاكتۆ پێكەوەین، ناتوانین تەنانەت بە كۆمەڵكوژییش یەكترى بسڕینەوە، یەكترى بتوێنینەوە یان یەكترى قووت بدەین. لەبرى ئەم مەرگەساتانە، دەبێت سیستەمێكى سیاسیى نوێ بئافرێنین كە كراوەیى زیاتر، عەدالەتى زیاتر، فرەیى زیاتر مومكین بكات و هیچ ڕەگەزێك سەركوت نەكرێت، دەرنەكرێت، نەكرێت بە “هۆمۆساكەر”، گەر لە پێكەوەبوونێكدا هیچ ڕەگەزێك نەكرێت بە هۆمۆساكەر ئەوا “بنەماى حاكمیەت” ناڕەخسێت، چونكە حاكمیەت ڕێك لەسەر بە هۆمۆساكەركردنى ڕەگەزێك خۆى دادەمەزرێنێت. كەواتە گەر ئەم پرۆسەى بە هۆمۆساكەركردنە نەبێت، ئەوا حاكمییەتێك كە بە قەولى دێریدا-ئاگامبێن دۆخى ئاوارتە ڕادەگەیەنێت بۆ درێژەدانەوە بە دۆخى “هۆمۆساكەر”، لە گۆڕێدا نابێت. لە پارادیمى ڕۆژئاڤادا كاتێك بنەماى حاكمیەت غایبە، ئەوا ئەگەرى ئەوە ئێجگار زۆرە كە “خۆسەرییەكى پلورال”، “خۆبەڕێوەبەرییەكى كۆڵیكتیڤ” بە تەواوەتى بچەسپێنێت و بۆ دەرەوەیش بیگوازێتەوە (گەر دۆخى جەنگ لێ بگەڕێت). گەر ڕۆژئاڤا تا ئێستا نەبووە بە حاكمیەتێكى وەك توركیا و ئیسرائیل، لەبەر ئەوەیە هیچ ڕەگەزێكى نەكردووە بە هۆمۆساكەر. ئەمە تەنیا بۆ ڕەگەزە ئێتنیكییەكان دروست نییە، بەڵكوو بۆ ژنان و كەمینەكانیش ڕاستە. لە سیستەمە خۆبەرێوەبەرییە پلورالەكەى ڕۆژئاڤادا ژنان، كەمینەكان، غەریبەكان، ئەوانیتر وەك شووناس ناچەوسێنرێنەوە، شاربەدەر ناكرێن، ناكرێن بە “مرۆڤى زیاد و زیانبەخش”، ناخرێنە نێو ماشێنى بەرهەمهێنانى هۆمۆساكەرەوە. توندوتیژیى لە هەناوى سیستەمەكەیدا ناونشین نییە.
لە پرسى خاكیشدا پەیامى هەسەدە هەر لە سەرەتاوە ڕوون بووە، ئێمە توانا و پۆتێنشیەڵى ئەوەمان هەیە خۆمان بەڕێوە ببەین، بێ ئەوەى خاكى ئەوانى تر داگیر بكەین. ڕۆژئاڤا نایەوێت داگیر بكات، بەڵام ناشیەوێت داگیر بكرێت. ئەمە تەنیا دروشمێكى پووچ نییە، چونكە ڕۆژئاڤا لە ماوەى دە ساڵى ڕابردوودا، كەمتازۆر توانیویەتى ئەوە بسەلمێنێت كە هەرێمێكى سەربەخۆى دیموكراتیى مۆدێرنە و هیچ نیازێكى نییە سنوورى ناوچەى خۆى فراوان بكات، بەڵام هاوكات لێنەگەڕاوە داگیریش بكرێت (هەتا هەسەدە بتوانێت).
ئەوانەى لەم بڕگانەى سەرەوەدا خستماننە بەرچاو، تەنیا دروشمى بەتاڵ نین كە بمانەوێت لە ڕێگەیانەوە ڕۆژئاڤا ڕۆمانتیزە بكەین (بەڵێنیش نین دەربارەى داهاتووى دوور، چونكە نازانین لە داهاتوودا چى ڕوو دەدات)، بەڵكوو ڕۆژئاڤا بە درێژایى دە ساڵى ڕابردوو، تەنانەت لە دۆخە هەستیار و سەختەكانیشدا، كەمتازۆر پیشانى داوە كە مۆدێلێكە بۆ خۆبەڕێوەبەریى، دیموكراتى، فرەیى.
هەسەدە تێدەكۆشێت بۆ پاراستنى ئەزموونى ئەم پارادایمە نوێیە. هەسەدە خەبات دەكات. ئەمەیش واتە هەسەدە “جەنگ” ناكات و “جیهاد”ـیش ڕاناگەیەنێت. ڕۆژئاڤا بە شێوەى ئایینیى پیرۆز نییە، وەك وڵاتى ئیسرائیل “خاكى بەڵێنپێدراو” نییە؛ نە وەك توركیا ناتۆ دەیپارێزێت و نە وەك ئیسرائیل خوداى گەلى هەڵبژێردراو. ڕۆژئاڤا هیچ پشتیوانییەكى نامرۆییانە یان سەروومرۆییانەى نییە و ئامانجیشى هاتنى “ڕزگاركەر” نییە، جا چ “مەهدى” بێت یان “مەسیحا”؛ ڕۆژئاڤا خۆى بەرخۆدان بۆ ڕزگارى دەكات و لەمەیشدا چۆن تاقانەیە، تەنیاشە. ڕاستە ئەمریكا یارمەتیى ڕۆژئاڤاى داوە، بەڵام وەك قەترەى نێو دەریایەك وایە گەر بێتوو بەراوردى بكەین بەو هاوكارییە گەورەیەى كە ئەو وڵاتە بە دەستئاوەڵایى و بەخشندەییەكى لەڕادەبەدەر پێشكەش بە ئۆكرانیا یان بە ئیسرائیلى دەكات. نەك هەر ئەوەندە، بگرە تا ئەم ساتەوەختە ئەمریكا هەسەدەى لەوە دڵنیا نەكردووەتەوە، كە بۆ ماوەیەكى درێژ ڕۆژئاڤا بەم سنوورەى ئێستایەوە دژ بە توركیا و گرووپە پرۆكسییەكانى سەر بەو وڵاتە دەپارێزێت. لەوێ خەڵك و خەباتكاران و گەریلا پێویستە هەموو ڕۆژێك خەبات بكەن، خەبات دژ بە داگیركەر، دژ بە دەستدرێژیكەرانى هەمەجۆر: جیهادییەكان، توركیا، سەنەسە، داعش و ڕەنگە لە داهاتوویەكى نزیكدا هەتەشەش.
با سەرلەنوێ ئەم وتارە لە یەك دوو بڕگەدا كورت بكەینەوە:
دەمەوێت جەخت لەسەر ئەوە بكەمەوە كە ڕووخانى ڕژێمى ئەسەد، وێڕاى ئەوەى دەرفەتى ئەوەى ڕەخساندووە كاریگەریى ئێران لە ناوچەكەدا كەم بكاتەوە و ئارامییەكى كاتیى لە جەنگى ناوخۆیى سووریادا بهێنێتە دى، بەڵام مەترسیى گەورەشى بۆ باكورى ڕۆژهەڵات، واتە بۆ كوردەكان لەگەڵدایە، بە تایبەتى گەر بزانین مۆدێلى ڕۆژئاڤا نە پارادایمى دەوڵەت-نەتەوەى وەك توركیایە، نە دەوڵەتى سێكیولار-ئایینیی وەك ئیسرائیلە، نە پارادایمى “خەلافەت/شەریعەت”ـى گروپە سوونییەكانە و نە ئیمامەت/ڕزگاركەرى ئێران و میلیشیا شیعییەكانە. لەبەر ئەم هۆكارە هەموو ئەو هێزە ناوبراوانە دەیانەوێت ڕۆژئاڤا لە ئۆتۆنۆمییەكەى ئێستاى و لە پۆتێنشیەڵەكەى جوداى بكەنەوە. لاى نیچە ئەمە خاسیەتى هێزى ڕیاكتیڤە: هێزى ڕیاكتیڤ ئەوەیە كە دەیەوێت هێزى ئەكتیڤ لە تواناى كردنـەكەى داببڕێت. لەم ڕوانگەیە تەنیا هێزەكانى ڕۆژئاڤان كە ئەكتیڤن و هەموو ئەوانى تر كە لەم وتارەدا ناومانهێنان هێزى ڕیاكتیڤ.
پێم وایە پارادایمە كوردییەكەى ڕۆژئاڤا هەر لە بنەڕەتەوە لە هەموو ئەو پارادیمانەى دیكە جیاوازە. تەنیا سێكیولار نییە، بەڵكوو پارادایمى خەبات و بەرەنگارییە لەپێناو خوڵقاندنى “پێكەوەیى”ـیەكى دیموكراتی، بەبێ دەمارگژیى نەتەوەیى و ئایینیى، لەمەیشدا ماناى كوردبوون سەرلەنوێ لە پێكەوەبوون و خەبات بۆ لەگەڵ-یەكتر-بوونێكى ناگرژدا دادەڕێژێتەوە. ڕۆژئاڤا خەبات بۆ درێژكردنەوەى جەنگ ناكات، جەنگێكى قیامەتئاسا لە پێناو ئاشتییەكى هەمیشە “دواخراو”ـدا هەڵناگیرسێنێت، ئاشتییەك كە بەردەوام دوا دەخرێت و هەرگیز نایەت؛ پتر خەبات بۆ ئاشتییەكى پێشخراو، ئاشتییەكى ناوەخت دەكات، ئاشتییەك كە هەموو كات كاتییەتى، ئاشتییەك لە ئێستادا.
[1] ئەم وتارە لە بنەڕەتدا بە زمانى ئەڵمانى نووسراوە و دواتر نووسەر خۆى كردوویەتى بە كوردى. وتارەكە بێ دەستكارى بۆ سەر زمانى كوردى وەرگێڕدراوە، بەڵام لێرەو و لەوێ هەندێ دێڕ و بڕگەى زۆر كورتم بۆ زیاد كردووە كە بۆ خوێنەرى ئەڵمانیزمان پێویست نەبوون و تەنیا وتارەكەیان ئاڵۆزتر دەكرد، لەبەرئەوەى خوێنەرى ڕۆژئاوایى زانیاریى زۆرى نییە دەربارەى بەشى زۆرى ئەم پرسانەى لەم وتارەدا تاوتوێ كراون. لە نووسینى دەقە ئەڵمانییەكەدا نووسەر سوپاسى هەڤاڵانى ئاژانسى فورات دەكات كە سەیرى دەقەكەیان كردەوە، ئینجا سوپاسى زۆریش بۆ خاتوو “تێدى ئولسهوێفەر” Teddy Ulshöfer كە لەگەڵ نووسەردا دووبارە بە وردى دەقەكەى خوێندەوە و لە هەر جێیەكدا پێویست بووبێت، دەستكارییان لە زمان و شێوازى داڕشتنەكەیدا كردوووەتەوە.
[2] Paul Virilio und Sylvere Lotringer: Pure War, translated by Mark Polizzotti, semiotext(e), Los Angeles, P.11-12.
[3] Georg Wilhelm Friedrich Hegel: Phänomenologie des Geistes, Projekt Gutenberg, E-Book, http://gutenberg2000.de
[4] Antonio Negri and Michel Hardt: Multitude, war and democracy in the Age of Empire, the Penguin Press, New York, 2004.
[5] چەمكێكى ئاگامبێنە كە لە گەلێك بۆنەدا دەربارەى دوواوین و لێرەدا دەرفەتى ئەوە نییە زۆر درێژەى پێ بدەین، بەڵام گەر بە یەك دێڕ پێناسەى بكەین هۆمۆساكەر ئەمەیە: ئەو كەسەى بۆ قوربانى ناشێت، بەڵام دەشێت بكوژرێت و بكوژیش هیچ سزایەك نەیگرێتەوە.
[6] بەلاى منەوە وشەى “گەل” لەم دەربڕینەدا كێشەدارە، چونكە لە ڕووى ماناى زاراوەییەوە “گەل” بە واتاى “زۆر، فرە، هەمەچەشنى” دێت، گەل واتە “گەلێك، گەلێ زۆر”. بەڵام لە “گەلى ئیسرائیل”ـدا، بە تایبەت لە مانا نوێیەكانیدا پەیوەست بە دەوڵەتى ئیسرائیلەوە، ئەم گەلە هیچ زۆرێتییەكى تێدا نییە و تەواو “هاوچەشن” و “یەك”ـە.
بۆ زانیاریی زیاتر دەربارەى چەمكى “گەل”، بگەڕێوە بۆ وتارێكى ئێمە لە ژمارە دووى گۆڤارى “فرە”ـدا بە ناوى “فرەییەكان: گەل”.
[7] دەربارەى ئەم دوو چەمكە بگەڕێوە بۆ وتارێكى ئێمە بە ناوى “كوردبوون: واڵاكردنى مرۆڤایەتى” لە ژمارە 47ى گۆڤارى “ئازادیی كۆمەڵگە”دا.
