ژینا و دۆخی كوردبوون
ئارام ڕفعەت
لە ٤٣ ساڵی رابردوودا هەزاران ژینای ئێران دەبنە قوربانی یاسا حیجابیەكانی كۆماری ئیسلامی، بەڵام ژینایەكی رۆژهەڵاتی دەبێتە چەخماخەی رابوون دژی ئەو رژێمە. پرسیارە سەرەكییەكە ئەوەیە بۆچی لەناو هەزاران مەرگی تری تراژیدیدا ژینا، دەبێتە چەخماخەی رابوونێكی سەرتاسەری؟
بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە پێویستمان بەتێگەییشن لە ژینا هەیە. بۆ ئەوەی لە ژیناش تێبگەیین دەبێت لەدۆخی كوردبوونی ژینا، واتە دۆخی كوردبوون لەڕۆژهەڵات، تێبگەین.
كوردبوون لەڕۆژهەڵات دۆخە. دۆخێك كە هیچ كام لەنەتەوەو ئەتنیكەكانی تری ئێران، هەر لە بەلوج و عەرەب و توركمان و تاڵیش و گیلەكەوە تا ئازەری و فارس تێیدا نەژیاون و ناژین. ئەم دۆخی كوردبوونە لەسەرەتاكانی هاتنە سەركاری كۆماری ئیسلامی ئێران دێتە كایەوەو ٤٣ ساڵیشە بەردەوامە.
یەكەم پایەی دۆخی كوردبوون لەڕیفراندۆمەكەی ئازاری ١٩٧٩دا درووست دەبێت. لەبەرواری ٣٠ و ٣١ی ئازاری ١٩٧٩دا، واتە تەنها مانگ و نیوێك دوای رووخانی رژێمەكەی شا، ئایەتوڵلا خومەینی و لایەنگرانی، ریفراندۆمێكیان بۆ بۆ ئیسلامی بوون و نەبوونی رژێمی داهاتووی ئێران ئەنجامدا. لەو ریفراندۆمەدا، جگە لەگەلی كوردستان، سەرجەم گەلانی تری ئێران دەنگیاندایە حوكمڕانییەكی ئیسلامی و شەرعییەتیان دایە هەمان ئەو رژێمە ئیسلامییەی كەئێستا بەخوێن و گیانیان دەیانەوێت كۆتایی پێ بێنن. لەم ریفراندۆمەدا، كورد تەنیا باڵ و بێ سڵەمینەوە و بەتێكڕای دەنگ بە «نەخێر» وەڵامی ئەم خواستەی ئایەتوڵا خومەینی دایەوەو دەنگیان بەڕژێمێكی ئیسلامی نەدا. دەرەنجام، لەسەرەتای دامەزراندنی كۆماری ئیسلامیدا، ئەم رژێمە جگە لەكورد، شەرعیەتی هەموو گەل و نەتەوەكانی ئێرانی بەدەستهێنا.
دووەم پایەی دۆخی كوردبوون لەیەكەم هەڵبژاردنی رژێمی كۆماری ئیسلامی ئێران، كە بەهەڵبژاردنی دەستووریش بەناوبانگە، دادەڕێژرێت. رژێمی ئیسلامی لەڕیفراندۆمدا شەرعییەتی بەدەستهێنابوو، دەیویست ئەم شەرعییەتە یاسایی بكات و بیخاتە بواری نوێنەرایەتی و تەشریعی. بۆ ئەم مەبەستەش هەڵبژاردنێكی سەرتاسەری ئەنجام درا، جگە لەكوردستان، لەسەرتاپای ئێران، ئەم هەڵبژاردنە بەڕێوەچوو و سەرانی كۆماری ئیسلامی سەرجەم كورسییەكانییان مسۆگەر كرد. بەڵام لەكوردستاندا و لە سەر خواستی حزبە كوردستانییەكانی ئەوێ رۆژێ، خەڵكی رۆژهەڵات بایكۆتی هەڵبژاردنەكانیان كردو سەرانی كۆماری ئیسلامی ناچاربوون هەڵبژاردنەكانی كوردستان بەتاڵ بكەنەوە بێ ئەوەی یەك نوێنەری رۆژهەڵات بچێتە پەرلەمانە تازە دامەزراوەكە. بەمجۆرە، یەكەم پەرلەمانی ئێران، كە هەم ئەركی دارشتنی دەستووری ئیسلامی و بەڕەسمی ناسینی رژێمی كۆماری ئیسلامی و هەم ئەركی دامەزراندنی یەكەم حكومەتی ئیسلامی لەسەر شان بوو، شەرعییەتی هەموو نەتەوەو گەلانی تری ئێرانی هەبوو، جگە لەنەتەوەی كورد.
سێیەم پایەی دۆخی كوردبوون، لەتەكفیركردن و راگەیاندنی جیهاد ئەو نەتەوە ژێردەستەیەوە دێت لەلایەن ئایەتوڵا خومەینییەوە. لە ١٨ی ئابی ١٩٨٠، ئایەتوڵڵا خومەینی فەتوای كافربوونی كوردو جیهاد لەدژی كوردی دەركرد. دوای فەتواكە بە دەیان هەزار خۆبەخش لەهەموو ناوچەو هەرێمەكانی ئێران پەیوەندییان بە ریزەكانی پاسدارەوە كردو شەپۆل شەپۆل و بەهەزارانیان بۆ جیهاد دژی كورد روویانكردە كوردستان و رۆژهەڵاتیان كردە مەیدانی جەنگ. ئەم جەنگی جیهادە دژی كورد لەگەڵ بەرخۆدانی مەزنی خەڵكی كوردستان بەرەو روو بووەوەو لەم بەرگرییە قارەمانانەیەدا هەزاران پێشمەرگەو خەڵكی سیڤیلی رۆژهەڵات گیانیان بەخشی و كوردستان بووە نماییشی چەندان كوشتاری بەكۆمەڵ و تاوانی جەنگی.
دۆخی كوردبوون لەڕۆژهەڵات لەسەر ئەم سێ پایەیەی سەرەوە بونیادنراوە. دۆخێك كە رژێمێكی ئیسلامی شیعی بەدوای شەرعییەتی ناوخۆییدایە و ریفراندۆم و هەڵبژاردن دەكات و جگە لەكورد هەموو نەتەوەو گەلانی تر ئەم شەرعییەتەی پێدەبەخشن. لەبەرامبەریشدا، ئایەتوڵا خومەینی جەنگی جیهاد بەرامبەر كورد رادەگەیەنێت و جگە لەكوردیش هیچ نەتەوە و گەلێكی تری ئێران ناكەونە سەنگەری بەرگریكاری و بەرخۆدان دژی ئەم رژێمە. لە ٤٣ ساڵی رابردوودا كورد هەم بووەتە گرێیەك بۆ شەرعییەتی رژێمی ئیسلامی و هەم بووەتە قوربانی ئەم شەرعییەت پێنەدانەی. لە ٤٣ ساڵی رابردوودا زۆرترین خوێنی رژاو لەئێران، خوێنی كوردبووە، زۆرترین زیندانی سیاسی، زیاتر لەنیوەی زیندانییەكان، زیندانی سیاسی كورد بووە، كەمترین پێشكەوتنی ئابووری و خزمەتگوزاری لەكوردستان بووە. هەر كوردستانیش دواكەوتووترین و پەراوێزخراوترین هەرێمی ئێران بووە.
ئەم دۆخەی كوردبوونە سەردەكێشێت بە هاوكێشەیەكی تردا، ئەویش هاوكێشەی داگیركەر و داگیركراوە. رۆژهەڵات تاكە هەرێمی ئێرانە ، كە رژێمی كۆماری ئیسلامی لەرێگای جەنگ و داگیركارییەوە خۆی بەسەردا سەپاندبێت. ئەم جەنگ و داگیركارییە لەگەڵ فەتواكەی ئابی ١٩٨٠ی ئایەتوڵا خومەینی دەسپێدەكات و تا ئێستاش بە فۆرم و شێوەی جۆراوجۆر بەردەوامە. كورد لەم جەنگەدا پاشەكشە دەكات و تێكدەشكێت، بەڵام تەسلیم نابێت. جگە لە كورد، هیچ نەتەوە و هەرێمێكی تری ئێران ئەم دۆخەی جەنگ و داگیركاری و بەرخۆدانەی ئەزموون نەكردووە. خوزستان، بەلوجستان و ئازەربایجان و لورستان و خواراسان و مازەندەران خۆبەخشانە و لەرێگای ریفراندۆم و هەڵبژاردنەكان و قەبوڵكردنی حوكمڕانی كۆماری ئیسلامییەوە ئەم رژێمەیان ئەزموونكردووە. رێك بە پێچەوانە ئەو نەتەوە و هەرێمانەوە، كۆماری ئیسلامی لەرێگای جەنگ و داگیركارییەوە قەڵەمڕەوی خۆی بەسەر بست بە بستی رۆژهەڵاتەوە سەپاندووە. ئەمەش دۆخێكی جیاواز دەداتە كوردستان، كە دۆخی داگیركردنە. هەڵبەت، داگیركردن و بەرخۆدان دوو دیوو و دوو پێناسەی بەردەوامی هەمان دۆخن. دۆخی كوردستانیش رێك ئەوەیە، داگیركراوی و بەرخۆدانی بەردەوام. لەم گۆشەیەوە دەكرێت لە ژینا ئەمینی تێبگەین.
ژینا رەنگدانەوەی ئەم دۆخەی كوردبوونەیە. كوردبوون وەك گرێی شەرعییەتی كۆماری ئیسلامی و لەهەمان كاتیشدا وەك قوربانی، وەك ژێردەستەیی و خاك داگیركراوی لەهەمان كاتیشدا، كوردبوون وەك یاخیبوون و بەرخۆدان. ئەم رەهەندە جیاوازانەی دۆخی كوردبوون دەكرێت ببنە بنەمایەك بۆ كێشانی چەندان وێنای ژینا.
یەكەم وێنای ژینا، ئەو ژینا سادەو نەناسراوەیە كە تەنها كچە نازدارەكەی دایك و باوكییەتی. ئەم ژینایە ئاوێنەی باڵانوێنی سەرجەم كیژو ژنانی رۆژهەڵاتە. ئەم ژینایە، وەك تاكێكی نەتەوەیەكی بندەست، ناسنامە كوردییەكەی، واتە ژینای لێ زەوت و داگیر دەكرێت و ناسنامەی فارسی مەهسای بەسەردا دەسەپێنرێت، بەڵام ئەو دەسبەرداری ناسنامەی ژینای نابێت.
دووەم وێنا، ژینای یاخییە. وەك هەر تاكێكی تری رۆژهەڵات، مل نەدان بە یاساو رێساو كۆدو فەریزەكانی كۆماری ئیسلامی جۆرێكی تری یاخی بوون و بەرخۆدانی ژینا بووە. لێرەدا حیجابی زۆرەملی، یەكێك لە سیمبۆلە زەقەكانی هەم خۆسەپاندنی كۆماری ئیسلامییە و هەم بەرخۆدانی ژنانی كوردیشە. بەرخۆدانێك كە دەرەنجامەكەی جێبەجێنەكردنی وەك خۆی حیجابە زۆرەملێكەیە لە كوردستاندا. دواجار ژینا لەدەرەوەی ژینگە یاخییەكەی خۆیدا و لە تارانی پایتەختی كۆماری ئیسلامیدا دەرگیری پۆلیسەكانی ئەو رژێمە دەبێت. لێرەوە، وێنای سێیەمی ژینا دەردەكەوێت، ژینای قوربانی. رۆحە یاخییەكەی ژینا، كە رەنگدانەوەی دۆخە كوردییەكەیەتی، دەبێتە هۆی بوونە قوربانی و گیان لەدەستدانی.
وێنای چوارەم و سەرەكی ژینا دوای گیان لەدەستدانی دەردەكەوێت، كاتێك تەرمەكەی دەگەڕێتەوە زێدی خۆی، زێدێك كە هێشتا هەمان رۆحی یاخی بوون و بەشەرعییەت نەناسینی رژێمی ئیسلامی ٤٣ ساڵ لەمەوبەری تێدا زیندووە. رۆحێك هەمیشە بەدوای نەفەسێكدا دەگەڕێت تا سەرلەنوێ بچێتەوە جەستەی بەرخۆدانی رۆژهەڵات. ژینا دەبێتە ئەو نەفەسە. سەقز و سنە وەك دوو دەستە خوشك سەرلەنوێ یاخی دەبنەوە و سەرەنجام ژینا دەبێتە چەخماخەی رابوونێكی سەرتاسەری لە رۆژهەڵات و لە ئێران.
وێنای پێنجەمی ژینا، وێنای كامڵی و خۆنوێكردنەوەی ئەم رۆحە یاخییەی رۆژهەڵاتە. رۆحێك كە ئیلهام و هێز لە رۆژاڤای كوردستان وەردەگرێت و بە شیعاری ژن ژیان ئازادی، رۆژهەڵات سەرلەنوێ و جارێكی تر دەكەوێتەوە سەرپێ و نەك هەر لەهەوڵی سەندنەوەی شەرعییەتە لە كۆماری ئیسلامی، بەڵكو هەوڵدەدات نەخشەی ئێرانی دوای كۆماری ئیسلامیش بكێشێت. هەر ئەم ئیلهام و هێزەشە كە وادەكات كە بۆ یەكەم جار جیهانبینییەكی كوردی، كە لە ژن، ژیان ئازادیدا بەرجەستە دەبێت، لە رۆژهەڵاتدا كۆدەنگییەكی لەسەر دروست ببێت و هەموو رەنگ و دەنگە جیاوازەكان لەدەوری خۆی كۆبكاتەوە. یەكەم جاریشە كە جیهانبینییەكی كوردی سنووری كوردستان دەبەزێنێت و دەبێتە چوارچێوەی رابوونی سەرتاسەری ئازادیخوازەكانی ئێران.
ئێستا خەریكە ئەوە رۆشن دەبێتەوە كە لە جەنگی ٤٣ ساڵ لەمەوبەری كورد و كۆماری ئیسلامیدا دواجار كێ براوەیە و كێش دۆڕاو. ئێستا نەتەوە و گەلانی تری ئێران دەیانەوێت ئەو هەڵەیە راستبكەنەوە كە باوانییان ٤٣ ساڵ لەمەوبەر ئەنجامییان داوە و ئەو شەرعییەت و سەروەرییەی كە باوانییان بە كۆماری ئیسلامییان بەخشی لێی بسەننەوە. كوردیش دوای چوار دەیە پاشەكشە، جارێكی تر خۆی بۆ هەمان جەنگ ئامادە دەكات كە ٤٣ ساڵ لەمەوبەر، باوانە شۆڕشغێڕ و یاخییەكانییان نەیانتوانی تەواوی بكەن.
