مەڕەکانی موقتەدا

پەیکار عوسمان

(١)

* بابەتەکە، نە باسی موقتەداو ڕەوتەکەیەتی، نە باسی ململانێ و یارو نەیارەکانی، نە باسی دۆخی ئێستای بەغدا.. بەڵکو لێرەدا موقتەدا، تەنیا بیانویەکە بۆ ئەوەی هەنێ قسە لەسەر “مەڕیزم” بکەین. ئاخر بابەتی ڕۆژانە، هەر بۆ ئەوە باشە، کە بەرزبێتەوە بۆ لای فیکر، فیکریش هەر بۆ ئەوە باشە، کە دابەزێتە ناو ژیانی ڕۆژانە، ئا لەوێدا ئیتر هاوسەنگییەک دروست ئەبێ بە ناوی “هۆشیاری”.

یەعنی فیکر تەنیا سەر نیە، بەڵکو ئەبێ پێشی هەبێ و لەسەر ئەرز بێت. پێی بێ سەریش هەر لەناو تەپوتۆزدایەو هیچی لێوە دیارنیە!

– هەموو گەڕەکێ حیزبێکی تیابێ و هەموو سەری مانگێکیش هەڵبژاردن بێت و دنیایەک جەریدەو ڕاگەیاندنت هەبێ، هێشتا “فرەیی سیاسی” بوونی نیە، ئەگەر “تاکی ئازاد” بوونی نەبێت. فرەیی کاتێ دروستئەبێ کە جیاوازی هەبێت، مرۆڤیش داهێنەرەو “جیاوازی” لە مرۆڤەوە دێتە دەرێ، بەڵام کاتێ مرۆڤت نیەو ڕانەمەڕت هەیە، ئیتر جیاوازییەک لەگۆڕێدا نیەو هەمووان لێکچوون لە مەڕییداو ئەوەشی کە هەیە، فرەمێگەلییە نەک فرەیی سیاسی کە ئەساسەکەی ئینسانە!

– (یەک مێگەلیی و یەک شوانیی) یەعنی دیکتاتۆریەت، بەڵام فرەمێگەلیی و فرەشوانییش، هەر هەمان شتەو بڕێک خراپتریشە، چونکە یەکەمیان بە هەموو پۆخڵەواتییەوە، هێشتا کاری لەبەر ئەڕوا، بەڵام دووەمیان هەمان ناوەڕۆکە زائید فەوزاو بنبەست. دیموکراسی کاتێ مانای هەیە، کە گروپ و کۆمەڵەکان، ڕەنگدانەوەی بیرو ئیرادەی مرۆڤی ئازادبن، نەکئەوەی گروپەکان، نوێنەرایەتی ئیرادەی شوانەکان بکەن و ماباقی مرۆڤەکانیش مەڕی بێ بیرو بێ ئیرادەبن!

– دیموکراسی بوونی تاکی ئازادە، نەک حەشامەتی زۆرینەو ململانێ ی مێگەلەکان. کاتێ گروپەکان، نوێنەرایەتی بیرو ئیرادەو بەرژەوەندی تاکەکان ئەکەن، ئیتر ئاستێکی باڵای ململانێ دروست ئەبێ، کە لەوسەرەوە ئەگاتە کاری پێکەوەیی و کۆبوونەوە لە دەوری بەرژەوەندی گشتی، چونکە “مرۆڤی ئازاد” ئۆتۆماتیکی مرۆڤێکی سیاسییەو ئەوە ئەفامێ کە گشتییە. لە پێچەوانەکەیدا، ململانێ نزم ئەبێتەوە بۆ ئاستی ڕق و کێشەی سەخسی نێوان شوانەکان و مەڕەکانیش بە خەستی ئەکەونە ناو ئەم قوڕەوە، چونکە “مرۆڤی مێگەلی” هۆشیارنیە بەوەی کە گشتییەو هەر بە دروشم و وروژاندنی عاتیفە ئەتوانی لێیخوڕیت.

– دیموکراسی یەعنی حوکمی گەل، ئەو فەیلەسوفانەشی کە دژی دیموکراسین، لەڕاستییدا دژی حوکمی گەل نین، دژی حوکمی مێگەلن، چونکە کاتێ گەل تەرجەمە ئەبێت بۆ مێگەل، ئیتر خراپترین دۆخی کۆمەڵگا ڕووئەدا. یەعنی کاتێ پۆپۆلیست و سۆفستاییەک، بە چوار دێڕ بەلاغەت، ئەتوانێ حەشامەتێک بوروژێنێ و ناڕاستییان لێبکات بە ڕاستی، ئیتر سوقراتەکان هیچ چارێکیان نیەو ئەبێ دژی دیموکراسی بن، ئەوەش لەپێناو دیکتاتۆریەت نا، بەڵکو لەپێناو ڕاستی!

– کاتێ ئەفلاتوون ئەڵێ دەسەڵاتدار فەیلەسوف بێت، مەبەستی کەسێکە کە ڕاستی بۆ ئەو خەتی سورەو ئیتر کاری بە مێگەلاندنی خەڵک نیە، چونکە وروژاندن و حەشامەتبازیی، هەر بۆ شاردنەوەی ڕاستیی ئەکرێت. کە وروژاندن و حەشامەتبازیی نەما، ئیتر مەڕیزم کۆتایی دێ و مرۆڤ بوونە ڕاستەقینەکەی خۆی پەیدا ئەکا. دیموکراسیش ئا ئەو بوونەیەی مرۆڤە، نەک هەڵبژاردن و حیزب و ئەم شتانە، کە لێکەوتەو نەتیجەیە نەک خودی شتەکە. یەعنی ئەگەر شتەکە لەو بوونەی مرۆڤەوە دەستی پێنەکردبێ، ئیتر فرەحیزبی و هەڵبژاردن، هەر خۆی ئەبێتە کەرەستەی مەڕیزم و مێگەلاندن!

– یەعنی ئەوە ڕاست نیە کە دیکتاتۆریەت، ئیلهامی خۆی لە ئەفڵاتۆنیزم و لە ڕاستییەوە وەرگرتبێ، بەڵکو ڕێک پێچەوانەوەکەیەتی و لە ناڕاستییەوە دەستی پێکردوە، چونکە ئەوەی کە ڕاستی ئیحتکار ئەکاو ئەیسەپێنێ، ئیتر فەیلەسوف و حەکیم نیە! حیکمەتی بەڕێوەبردن، ئەوەیە کە بواری بیرکرنەوەو ڕاستی فراوان ئەکاو بواری وروژاندن و مێگەلاندن کەم ئەکاتەوە، نەک ئەوەی کەسێک ڕاستییەکەی خۆی بسەپێنێ و مێگەلی پێ دروستبکاتەوە!

– ئەو فەیلەسوفانەشی کە لایەنگری دیموکراسین، یان خۆیان لەناو دۆخی دیموکراسییدا ژیاون و مرۆڤیان بینیوە لە بوونە تەندروستەکەی خۆیدا. یان ئەیانەوێ ئەوە دروستببێ و مرۆڤ لە دۆخی مەڕی و گرگنی دەربچێت،، کە بێگومان ئەوەش تۆڕێکی فراوانی یاسایی و دەزگایی و کولتوری و پەروەردەیی.. ئەوێ. سەیرکە، بۆچی “پەروەردەی تاکڕەهەند” بەرگریکاری هەیەو مەسەلەن نایەڵن مناڵ فرەییانە لە دین بڕوانێ؟ چونکە پەروەردەی تاکڕەهەند، مرۆڤ ئامادە ئەکات بۆ مێگەل و مێگەلگەراکانیش نایانەوێ مرۆڤ بوونی ئازادو بیرکەرەوە پەیدا بکات، ئەیانەوێ مەڕێک بێت کە دواتر تەخەروج بکا بۆ ناو یەکێ لە مێگەلەکانی ئیسلامی قەومی مارکسی خێڵ تەریقەت..

– نیتچە زۆر ڕقی لە یەکسانییەو ناحەقیشی نیە، چونکە یەکسانییەک هەیە کە ساختەیەو بانگەشەیەکی فریودەرە بۆ ڕیکخستنی مەڕەکان و ئیتر مرۆڤی باڵاش دروست نابێ. یەکسانی ڕاستەقینە، بەهایەکی بەرزەو ئەوەیە کە مرۆڤەکان لە کەرامەتدا یەکسانن و هیچ کەس و بە هیچ عینوانێک ناکەوێتە بان ئەم ئاستەی یەکسانییەوە. بەڵام کاتێ خێڵ و تەریقەت و حیزب.. هەریەکەو بە پاساوێک، سەرۆکەکانیان ئەبەنە سەروی ئەم یەکسانییەوە، ئیتر هەر نایەکسانیی ڕوونادا، بەڵکو یەکسانییە ساختەکەش دروست ئەبێت!

– “ساختە” بەو مانایەی، کە ئیتر ئەوەی باسی یەکسانی ئەکاو ئەشیسەپێنێ، خودی ئەوانەن کە چوونەتە دەرەوەی یەکسانی! یەعنی دیکتاتۆر کە ئەڵێ یەکسانی، مەبەستی ئەوەیە کە هەمووان یەکسانن لە خوار ئەوەوە، نەک ئەوەی کە خۆی لەناو بازنەی یەکسانییەکەدابێ. یەعنی ڕێک مەبەستی لە مرۆڤخستن و مەڕاندن و بچوککردنەوەی ئەوانیترە، نەک ئەوەی یەکسانی بوارێکی کراوەو ئازادبێ بۆ مرۆڤبوون و باڵابوونی هەمووان!

– ململانێ ی لیبرالیزم و سۆسیالیزم لە ئەساسەوە ململانێیەکی پووچەو ئارگۆمێنتەکە ئەوەیە کە بەهای یەکەم ئازادییە یان یەکسانی، لەکاتێکا ئەوە دوو بەها نیە، بەڵکو دوو دیوی یەک بەهایەو هەردوکی پێکەوە عەدالەتەو کەرامەتی مرۆڤی تێدایە. بە پچڕاوی و بەجیاش، هەردوکی هەر ناعەدالەتییەو کەرامەتی مرۆڤی تیا پێشێل و زەوت کراوە. بە تەنیا ئازادی، فەوزایەو پارەی هەمووان ئەخاتە گیرفانی چوار سەرمایەدارو ماباقی ئەبنە پلەدوو.. بەتەنیا یەکسانییش، خنکێنەرەو هەمووان ئەکاتە مەڕی نیزامێکی شمولی.. بەڵام هەردوکی وەکو “یەک بەها”، ئەبێتە عەدالەت و بڕێک حورمەت ئەداتەوە بە ئینسان و ئا لێرەدا “سۆسیال دیموکرات” حەلێکی ماقوڵە.

– خێڵ نمونە سەرەتاییەکەی مەڕیزمە، کە تەنیا خوێن پەیوەندییەکە ئەگێڕێ. دواتر کۆمەڵگا گەورەبووەو چەن خێڵێک تێکەڵبوون و ئیتر “یەک خوێن” ناتوانێ هەموویان کۆکاتەوە، لێرەشەوە حیکایەت و ئایدۆلۆژیا کۆنەکان سەریان هەڵداوە، تا ئەگات بە دەوڵەتی مۆدێرن و یزمە تازەکان. تۆ دیقەتبە، حیزبی ئێمە زۆر گرنگی بە دوو شت ئەدا (خێڵ و تەریقەت)، چونکە لەو دوو ئاستەدا، مەڕیزم ئەگاتە لوتکەو دەی ئەمانیش هەر ئەوەیان ئەوێ، بەڵام لە بەرگی حیزبدا!

– مەڕیزم لەسەر بنەمای (سەمع و تاعە) دامەزراوە، عەقڵی ڕەخنەو زمانی گفتوگۆ و ئیرادەی ئازادو ئەم شتانە بوونی نیە، ئەوەی هەیە ئەمرێکی سەرەوەو جێبەجێکردنێکی خوارەوەیە. خۆ سلکی عەسکەری هەر لەوێوە ناشرین نیە کە جەنگمان بیرئەخاتەوە، بەڵکو ناشرینییەکەی لەوێدایە، کە لە داخراوترین و کراوەترین وڵاتیشدا، عەسکەر هەر بە عەقیدەی مەڕیزم ئیش ئەکات. لە خۆڕاش نیە، کە “شەڕو مەڕیزم” وا لە شتێکدا کۆبۆتەوەو مەسەلەکە هەر دیسپلین نیە، دیسپلین لە دەرەوەی مەڕیزمیشدا ئەکرێ، بەڵکو مەسەلەکە هێزەو لە “عەسکەر”دا، “هێز” بە تەواوی سەرکەوتووە بە سەر “عەقڵ”دا!

– (سەمع و تاعە) لۆگۆس نیەو لە عەقڵەوە نەهاتووە، بەڵکو لە هێزەوە هاتووە. ئەوەی لە عەقڵەوەیە، بۆ هاڕمۆنی نێوان ڕەنگەکانەو بەدوای حەق و عەدالەتەوەیە، بەڵام ئەوەی لە هێزەوەیە، بۆ سەپاندنی یەکڕەنگییەو ئیتر ستەمکارییە. لۆگۆس کێشەی لەگەڵ ئازادیدا نیە، چونکە لۆگۆسێتییەکەی لە ئازادیدا دەرئەکەوێ. هێز کێشەی لەگەڵ ئازادیدا هەیە، چونکە لە ئازادیدا پەردەی لەسەر لا ئەچێ و دەرئەکەوێ، کە ئەوە وشەی ڕۆح و قسەی عەقڵ نیەو حەزی زاڵیتییە!

– سەمع و تاعە، بۆ هیچ دەنگێکی دەرەوە نیە، بۆ دەنگی دڵ و ناوەوەی ئینسانە. یەعنی سەمع و تاعە، ئایدۆلۆژیی نیەو بۆ هیچ پاکەتێک نیە، بەڵکو لەناو هەموو پاکەتەکاندا، چی تەبابوو بە ویژدانی تۆ و بە چاکەی گشتی و بە عەقڵ و مەنتیق و بەها گەردوونییەکان، هەر ئەوە وەرئەگریت و غەیری ئەوە فڕێ ئەدەیت. واتە ئینسانێکی ئاگاو ئازاد وجودی هەیە، کە ئەتوانێ بەناو پاکەتەکاندا بگەڕێ، نەک ئەوەی حەشامەتێک ئەم پاکەت بپەرستێ و ئەو پاکەت ڕەتکاتەوە، بەبێ ئەوەی بزانێ ناوەوەی هەردوکیان چی تێدایە!

*هیچ پاکەتێک پیرۆزنیە، ئەو هێزەی ناو تۆ پیرۆزە، کە ئەتوانێ بچێتە ناو پاکەتەکان و بیانپشکنێ.

– سەمع و تاعە، شتێکی خێڵەکی دینییەو سەر بە دنیای کۆنە، کاتێکیش لە ڕێگەی حیزبەوە دێتە دنیای مۆدێرن، هێشتا شتەکە هەر دین و خێڵە. دینە چونکە لەسەر موقەدەس دامەزراوەو سەرۆکێک یان ئایدۆلۆژیایەکی تێدا تەقدیس کراوە. خێڵە چونکە پەیوەندییەکە تەواو دەمارگیرانەیەو وەلائی کوێرانەیە بۆ جەماعەت، نەک بۆ عەقڵ و ویژدان و چاکەو عەدالەت.

(٢)

– نیتچە لەخۆڕا نەگەڕاوەتەوە بۆ زەردەشت و لەوێوە مرۆڤ دروستبکاتەوە، بەڵکو ئەوە سەرەتایەکی دروستە، چونکە ئەم مرۆڤەی کە ئێستا هەیە، لە فۆڕمی هەر دین و ئایدۆلۆژیایەکدابێت، هەر مرۆڤێکی زەردەشتییەو دنیای دابەشی دوو پاکەتی ڕەش و سپی کردوەو مۆری ئەهریمەن و ئاهورامەزدای لێداوە.

– خۆ بە سپی زانین و ئەو بە ڕەش زانین، کۆنەو مرۆڤ دەمێکە ئەو حەماقەتەی هەیە، بەڵام لە زەردەشتەوە بووە بە حەماقەتێکی مەنهەجی و ئیتر هەموو تاکڕەهەندەکانی دنیاش لەسەر ئەو مەنهەجەن،، چونکە ئاسانەو ئەرکی پشکنینت لە کۆڵئەکاتەوە، ئیتر تۆ پێویست ناکا بچێتە ناو پاکەتەکان، هەر لە دەرەوەو لەگەڵ جەماعەتدا، بڕیار ئەدەی ئەمیان ڕەشەو ئەویان سپی. حوکمدانی جەماعییش دڵنیاییەکی ساختەی تێدایەو ئیتر وائەزانی حوکمەکەت ڕاستە، ئا لێڕەشەوە شەرعیەتی قەرەباڵغی، ئەچێتە جێگای هۆشیاری و ڕاستی ون ئەبێت!

– خۆ مەبەستم خودی زەردەشت و حیکمەتەکەی نیە، کە بێگومان بەرزو جوانە، بەڵکو لێرەدا زەردەشت، تەنیا میتافۆرێکە بۆ دوالیزمی “ڕەش و سپی” کە قوڕێکە مرۆڤ خۆی تێناوەو کۆشکی کۆیلایەتی و مێگەلگەرایی پێ هەڵئەچنێ. بنەمای ڕەشوسپیش، خۆی کێشەکە نیە، ساختەکەی کێشەکەیە. هەر شتێ تەزویر کرا، یەعنی ئەو شتە، ڕاستەقینەیەکی ماناداری هەیەو ساختەکەشی هەمان ڕووکەشە، بەڵام بۆ مەبەست و مانایەکی تر!

– بەکورتی: بنەمای “ڕەش و سپی” پرۆسەیەکی فەردییەو پاکەتێکی جەماعی نیە. کە جەماعییکرایەوە، ئیتر تۆ لە بەردەم ساختەی شتەکەدایت و فریودانێک لە ئارادایە. یەعنی تۆ ئیبراهیم ئاسا، بەناو عەقڵ و ویژدان و پرسیارەکانی خۆتدا ئەڕۆیت و لەوێوە بت و تاریکی ناو پاکەتەکان ئەبینی و ئەچیتە ناو هەموویان، نەک ئەوەی پاکەتەکان فەرقیان هەبێ و بە بڕیاری پێشوەختەی کۆمەڵگا، هەنێکیان عەفو بن لە پشکنین. ئەسڵەن ئەو پاکەتەی کە ئەیبەخشیت و نایپشکنیت، هەر ئەوەیە کە بوونە ئازادەکەتی زەوت کردوە!

– بتشکاندن دوور نیەو پاکەتەکەی ئەو نیە، نزیکەو هەر پاکەتەکەی خۆتە. هیچ پێغەمبەرو حەکیمێک، کێشەی لەگەڵ بازنەی دوور نەبووە، کێشەی لەگەڵ بازنەکەی خۆی هەبووە، بەڵام لای شوێنکەوتووەکان ئەمە پێچەوانە ئەبێتەوەو ئیتر تۆ گومانت لە کاڵاکەی خۆت نیەو ئەکەویتە شەڕ لەگەڵ کاڵای ئەو، کە ئەمەش خودی بتپەرستییە!

– فەرقی مرۆڤی کۆیلەو ئازادیش هەرئەوەیە کە، مرۆڤی ئازاد کێشەی لەگەڵ کۆی بازنەی ستەمکاریی هەیە بەبێ دابەشکردن، مرۆڤی کۆیلەو مێگەلیی، بازنەکە ئەکات بە دوو لەت و کێشەی لەگەڵ نیوەی هەیە. دژایەتی نیوەی ستەمیش، یەکسانە بە خودی ستەمکاریی لە نیوەکەی تردا. داواکردنی نیو ئازادیش، یەکسانە بە خودی کویلەبوون لە نیوەکەی تردا.

– هیچ پاکەتێک لە دەرەوەی یارییەکەدا نیەو یەکەم پاکەتی پشکنینیش، پاکەتەکەی خۆتە نەک ئەوەکەی ئەو. (لیس بامانیکم ولا امانی اهل الکتاب..) لێرەدا تۆ لەدەرەوەی بازنەدا نیت و لە ڕیزبەندییەکەدا یەکەمیشیت، کەچی وائەزانی خۆت لە دەرەوەی یارییەکەدایت! تەواوی مێگەلگەراییش لەسەر ئەو ئەمانییە ساختەیە دامەزراوە، کە ئیگۆیەکی فووتێکراوت بۆ دروستئەبێ و خۆت ئەخەیتە دەرەوەی بازنە! لێرەشدا ئیتر پێوەرێکمان نیە هەمووان لە بەردەمیدا یەکسان بن، بەڵکو تۆ خۆتت لێئەبێ بە پێوەرەکەو ئەمەش خودی جەهل و ستەمکارییە!

– خۆ ئەبوجەهل لەوێوە جاهیل نەبوو، کە بڕوای بە موحەمەد نەبوو، ئەسڵەن ئەوە ماف و ئازادی خۆیەتی هەر بە ئایەتی قورئان. ئەو لەوێوە جاهیلبوو، کە بەرامبەر پاکەتەکەی خۆی، ئازادی لە دەستداوەو بە باش و بە خراپ شەڕی بۆ ئەکات. بتپەرستی ئەوەنیە کە تۆ هەیت و جیا بیر ئەکەیتەوە، ئەوەیە کە تۆ نەماویت و ئەسڵەن بیرناکەیتەوەو دەمارگیری جەماعیت چۆتە جێگای عەقڵانیەتی فەردیت. خۆ پارتییەک لەوێوە دەمارگیر نیە کە پاریتییەو حیزبێکی تر نیە، لەوێوە دەمارگیرە کە چاوی ئەو، خودی پارتی نابینێت. خۆ پەکەکەیەک لەوێوە دەمارگیر نیە، کە پرسیاری لەوانیتر هەیە، لەوێوە دەمارگیرە کە پرسیارێکی لە خودی پەکەکە نەماوە.

– “خێرو شەڕ” نەتیجەیەکی ویژدانی ئەوسەرییە، نەک پاکەتێکی ئامادەی ئەمسەریی. ڕەشوسپی بەرپرسیارێتی خۆتەو لە وردەکاریی هەموو پاکەتەکاندایە، نەکئەوەی ڕەش تەنیا هی پاکەتێک و سپی تەنیا هی پاکەتێکبێ و ئیتر تۆ بەرپرسیارێتیت نەمابێ و پێویست نەبێ بچیتە ناویان!

– ڕەشوسپی هەڵوێستێکی ناوەکییەو ئەو سنورە ویژدانییەیە کە بۆ خۆتی دائەنێ ی، نەک ئەو سنورە دەرەکییە ئایدۆلۆژییەی کە بۆ ئەوانیتری دائەنێیت و ئەیسەپێنی بەسەریاندا. ئەخلاق ئازادانەیەو ئامادەیی تۆیە بە تەواوی عەقڵ و ئیرادەی خۆتەوە، نەک ئەوەی جەماعەت، لەبری تۆ بڕیارەکە بداو ئازادیت نەمێنێ، کە لێرەدا بە مانا فەلسەفییەکە، ئیتر ئەخلاقیشت نەماوە، چونکە ئەخلاق وابەستەی ئیرادەی ئازادی خۆتە!

– ئا لێرەشدا بۆئەوەی هەست بەوە نەکەیت کە ئەخلاق و ئازادیت نەماوە، شوناسێکی جەماعی ئەکرێ بە ئەخلاق و کاتێ تۆ پابەندی بەو شوناسەوە، وائەزانیت پابەندی بە ئەخلاقەوە، لەکاتێکا ئەخلاق شوناسییانە نیەو ژیانییانەیە، بەناو هەموو دین و کولتورو فۆڕمەکاندا ئەڕواو هیچیشیان نیە، هەر دەنگی دڵ و ویژدانی خۆتەو هیچی تر.

– سەیرکە تەنانەت خراپەکارێکیش، هەر لە ژێر ماسکی چاکەدا خراپە ئەکات، چونکە مرۆڤ کائینێکی ئەخلاقییەو ناتوانێ لە دەرەوەی مەبدەئی چاکەو خراپەدا بژی، مرۆڤ ویژدانی تێدایەو ویژدانیش ئەو هێزەیە کە بەردەوام ئەو مەبدەئەت بیر ئەخاتەوە. گۆڕینی ئەم حاڵەتە فەردییە ویژدانییەش، بۆ حاڵەتێکی سایکۆلۆژی جەماعی، فێڵە گەورەکەیە کە بە ناوی سیاسەت و دین و ئەخلاقەوە.. لێمان ئەکرێ!

– فیکرەی فیدا، ئەوەنیە مەسیح لەبری ئەوانیتر بەرپرسیارێتی هەڵگرتبێ، ئەوەیە کە هەرکەس خۆی مەسیحەکەیەو بەرپرسیارێتی خۆی هەڵئەگرێ. بەڵام مرۆڤی مەسیحی، بۆئەوەی خۆی لە بەرپرسیارێتی بدزێتەوە، بەناوی عەقیدەی فیداوە، شتەکەی هەڵداوەتە سەر شانی مەسیح! چونکە بەرپرسیارێتی قورسەو خاچی تێئەکەوێ، سەرەتا ئەبێ، تەواوی نابەرپرسیارێتییەکانی خۆتی بۆ بدەی لە خاچ، ئینجا کۆمەڵگاش جارێکی تر ئەتداتەوە لە خاچ، چونکە بەرپرسیاربوونی تۆ، هۆشیاربوونەوەتە لە وەهمەکانی کۆمەڵگاو تێکدانی ئاوازە مێگەلییەکەیە!

– دوو ئامۆزا، کە هەردوکیان هەمان گورگن، بۆچی یەکێکیانت لێ ئەبێ بە شێر؟ موعارەزەو دەسەڵات کە هەمان دزن، بۆچی یەکێکیانت لێئەبێ بە فریادڕەس؟ چونکە مرۆڤ دەس بە چڵە پوشێکەوە ئەگرێ، بەس بۆ ئەوەی (خۆی لە خۆی بدزێتەوە). ئەو ئەمانەتەی کە شاخەکان هەڵیان نەگرت و مرۆڤ هەلیگرت، بەرپرسیارێتییە، بەڵام چونکە قورسترین شتیشە، ئیتر مرۆڤ بە هەزار ڕێگا خۆی لێئەدزێتەوەو هەڵیئەداتە سەر شانی خێڵ و حیزب و کارێزماو مێگەل.. خۆ دیکتاتۆر هەر لەوێوە دروست نابێ، کە کەسێک حەزی زاڵێتی هەیە، لەوێوە دروست ئەبێت، کە حەشامەتێک ترسی لە خۆبوون و هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی هەیە!

– تەواوی گەردوون بە فیزیاو یاسای ناچاری ئەڕوات بەڕیوە، تەنیا مرۆڤ بە یاسای ئیرادەو ئازادی ئەڕوات، بەڵام هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی ئەو ئازادییە، هێندە قورسە، کە مرۆڤ بە پێ ی خۆی ڕائەکاتە ناو مێگەل و ئەچێتەوە ناو پەیوەندی ناچاری. ئەو قیامەتەشی کە فەردییە، دوور نیەو هەستانەوەیەکە هەر لێرە، بەڵام هەستانەوەی فەردیانەی مرۆڤ قورسترین شتە، بۆیە مرۆڤ شتەکەی دواخستووە بۆ دنیایەکی ترو خەریکی وەهمە جەماعییەکانیەتی!

– ڕۆژی دوایی ئەوە نیە کە گەردوونی مادیی کاول ئەبێت، ئەوەیە کە گەردوونی وەهمەکانت کاول ئەبێ و ئاگاییت ئەبێ بە میزان و حساب و کتابی هەموو وەهمەکانی خۆتت لەگەڵدا ئەکات. قیامەت هەستانەوە لە مردن نیە، هەستانەوە لە خەوە مێگەلییەکانە، قیامەتی هەرکەس بەدەستهێنانەوەی میزان و لێسەندنەوەیەتی لە جەماعەت.

– مرۆڤ کە لە یاسای ئازادی ڕائەکاو دێتەوە ناو یاسای ناچاری، ئیتر وەکو ئاژەڵەو بڕێک کەمتریش، چونکە یاسای سروشتی و دۆخی ناچاری، بۆ ئاژەڵ کەماڵە، بەڵام بۆ مرۆڤ گرگنییەو مرۆڤ تەنیا لە یاسای ئازادییدا گەشەئەکاو بەرەو کەماڵی خۆی ئەڕوات. سەیر ئەوەیە ئەم چواندنە بە ئاژەڵ، کە لە قورئاندا هاتووە، ڕێک شمولی دۆخە مێگەلییەکەی خودی دیندارەکان ئەکاو بەخۆیان نەزانیوە!

– دەجالەکانی دین و سیاسەت، زیرەکن، بەڵام زیرەکی بەمانا ئیجابییەکەی نا، بەڵکو بەمانای ساختەچێتی. دەجالەکان ئەوانەن کە دوو زانیاری سادە لەبارەی مرۆڤەوە ئەزانن و لەوێوە کۆنترۆڵ و ئیستغلالی ئەکەن. یەکەم ئەوەی کە مرۆڤ کائینێکی ویژدانییەو چاکەو خراپە بۆی پرسێکی وجودییە، ئەمانیش لەسەر شێوەی ئەو شتە ناوەکییەدا، دنیایەکی ڕەش و سپی لە دەرەوەدا بۆ دروست ئەکەن و پاڵی پێوە ئەنێن بۆ ناو ئەو ئەگەرەی کە خۆیان ئەیانەوێ. دووەمیش ئەزانن بەرپرسیارێتی قورسەو مرۆڤیش تەمبەڵە، ئیتر دۆخێکی جەماعیی بۆ دروستئەکەن، کە هەم تەمبەڵییەکەی تێدا بکاو هەمیش وەهمی ئەوەی بداتێ، کە وابزانێ بەرپرسیارێتییەکەی هەڵگرتووەو شانازی بە خۆیەوە بکات! تەواوی مێگەلەکانی دوێنێ و ئەمڕۆ و سبەینێ، لەسەر ئەو دوو بنەمایە دامەزراون.

(٣)

– “پاکەت” خۆراکی عەقڵی مێگەلەو “گەڕان و وردەکاری” خۆراکی هۆشیاری تاکە. یەکەمیان هاوکیشەی هێزو دەسەڵاتەو شتێکی تیا ڕەش ئەکرێ، بۆ ئەوەی شەڕی لەگەڵ بکەیت و شەرعیەتی زاڵێتی لێوە بهێنیت. دووەمیان هاوکشەی عەقڵ و ئەخلاقەو تۆ بۆیە پشکنین و وردەکاریی ئەکەیت، بۆئەوەی تێبگەیت و ناحەقی نەکەیت!

– جا لە بری ڕەشوسپییە زەردەشتییەکە، مرۆڤ دوای ڕەشوسپییە (تاوی)یەکە بکەوتایە، دەمارگیری و شەڕوشۆڕ کەمتر و سەرەتایەکی باشیش ئەبوو بۆ فرەیی، چونکە پێکەوەژیان، تەنیا لە نێوان ئەوانەدا ڕووئەدا، کە بوونەتە خاوەنی عەقڵی وردەکارو لە قۆناغی وروژاندنەوە پەڕیوەنەتەوە بۆ قۆناغی ئارگۆمێنت، ئەو پەڕینەوەیەش بەناو ئازادیی تاکدا ئەڕوا، بۆیە هەمیشە مێگەلگەراکان، هەمان ئەوانەن کە دژی ئازادیین!

– کاتێ تۆ ئازادیت، بێئەخلاق نابیت، بەڵکو ئیتر ئەخلاقی خۆت، ئەکەوێتە ناو ئینسانیەتی خۆتەوەو لە ژێر دەستی توجاری ئەخلاق دەردێت. کاتێ تۆ ئازادیت، ئیتر “بەرپرسیارێتی گشتی” ئەکەوێتە ناو خۆتەوەو پێویستت بە دوکان و بازاڕی نیشتمانپەروەریی نامێنێ. کاتێ تۆ ئازادیت، ئیتر خودا وەکو ناکۆتای جوانی و ئاشتی ئەکەوێتە ناو دڵی خۆتەوەو ئیتر پێویستت بە تلیاکە کۆنەکەی گەلان نیە، کە خودات بۆ بکات بە سەرچاوەی شەڕو فیتنە. کاتێ تۆ ئازادیت، ئیتر عەدالەت ئەکەوێتە ناو ئاگایی خۆتەوەو پێویستت بە سۆسیالیزم و شەڕوشۆڕی چینایەتی نیە، کە تلیاکە نوێکەی گەلانەو لەوسەریشەوە هەر ئەبێتەوە بە چینایەتی. کاتێ تۆ ئازادیت، ئیتر پێویستت بە لیبرالیزم و توجاری ئازادیش نیە، چونکە ئازادی لەناو بوونە سوقراتی و ڕەخنەییەکەی خۆتدایە، نەک لە بوونە ئایدۆلۆژی و یزمییەکان!

– فەلسەفەی تاوی ئەڵێ: دنیا دوو لەتی ڕەش و سپی “جیا و سادە” نیە، بەڵکو بڕێک “تێکەڵ و ئاڵۆزە”و لە لەتە ڕەشەکەشدا خاڵی سپی هەیەو لە لەتە سپیەکەشدا خاڵی ڕەش هەیەو هەمووی هەر یەک بازنەیە. یەعنی ڕاستی، شتێك نیە لە عینوان و مانشێتەکانەوە دیاربێ و ئەبێ بچیتە ناو وردەکارییەکانەوە، ئەمەش گێڕانەوەی سەربەخۆییە بۆ مرۆڤ و ئازادبوونیەتی لە دیواری پاکەتە مێگەلییەکان!

– با بێینەوە لای نیتچە شێت، ئەگەر “باڵایی” ئەوەبێ، کە مرۆڤ دیوارەکانی مێگەل ببڕێ و ناو پاکەتەکان بپشکنێ و سەرکەوێ بەسەر مەڕێتی خۆیدا، ئەوە فیعلەن مرۆڤێکی باڵایە. خۆ ئەگەر باڵایی، ئەوەبێ کە پاڵەوانێک سەرکەوێ بەسەر ئەوانیتردا، ئەوە هەمان تاسوحەمامی هێزەکییەو هەر گرگنیی مرۆڤ و شەڕی مێگەلەکانی لێئەکەوێتەوەو باڵابوونێک لەئارادا نابێ. دینیش لە حیکمەتی حەکیمی یەکەمدا، بڕینی دیوارەکان و چوونە ناو پاکەتەکانە، دواتر لەلایەن سوڵتەو کەهەنەوە، دیواری بۆ دروستکراوەو کراوەتەوە بە پاکەتی ڕاوکردنی مەڕەکان!

– دوای ئەو قسانە، ئێستا ئەگەر لە من بپرسیت ئیسلام چییە، ئەڵێم نازانم، بەڵام ئەزانم ئەوەی ئیسلامی سیاسی نیە!

چونکە ئەوان شتەکەیان هێزەکی و جەماعی کردۆتەوە، لەکاتێکا ئەبێ شتەکە ڕۆحی و فەردی بێت. ئەوەی کە دنیا دابەش ئەکەی بۆ ئیسلام و کافر و دایمە دوژمنێکت هەیەو ئەتەوێ سەرکەوی بەسەریدا.. ئەوە داواکاری هێز و دەسەڵاتە، نەک داواکاری عەقڵ و ئەخلاق و حیکمەت، هێزیش شەڕی هەیەو شەڕیش جەماعەتی ئەوێ و شتەکەش ئا لێرەوە ڕۆح و فەردییەتی تیانەماوەو مادی و مێگەلییبۆتەوە.

– یاخود ئەگەر لێم بپرسیت، کورد بە چی ڕزگاری ئەبێت، ئەڵێم نازانم، بەڵام ئەزانم بە شۆڕش ڕزگاری نابێت!

چونکە سەت ساڵە، ئەو شتەی کە ئێمە پێ ی ئەڵێین شۆڕش، بە هەموو فۆڕمە خێڵەکی و ئایدۆلۆژییەکانییەوە، پرۆسەی مێگەلاندن و لە مرۆڤخستنی مرۆڤی خۆمانە بەدەستی خۆمان. شۆڕش یەک جوملەیەو زۆر بەکورتی پێت ئەڵێ: بۆئەوەی دوژمن نەتسڕێتەوە، وەرە با من بتسڕمەوە. ئەگەریش نەچیتە ناو سڕینەوەکەی، ئیتر خائینیت و ئا لێرەدا فاشیزمێکی خۆماڵی ئامادەیە، کە هیچی کەمتر نیە لە فاشیزمە دەرەکییەکە.

– هەمیشە شۆڕش، لە پشتی مژدەی ڕزگارکردنی “کۆ”وە، دەرگای فاشیزم لە “تاک” ئەکاتەوەو ئیتر کۆ هەرگیز ڕزگاری نابێت، چونکە ڕزگاری، لە ئازادی ئینسانەوە دەستپێئەکا، نەک لە هاڕین و سڕینەوەی ئینسان لەناو گوتارێکدا. شۆڕش ئەو شتەیە کە ئازادی ئینسان دوائەخات بۆ دوای ڕزگاری، لەکاتێکا ئازادی هەمیشە سەر بە ئێستایەو دواناخرێت!

– بەهاگەلیک هەیە وجودییەو پەیوەندییان بە بوون و نەبوونی ئینسانەوە هەیە، هەر شتێ بۆتی دواخات، ئەیەوێ تۆ نەبیت. دین بۆتی بخاتە قیامەت و شۆرش بۆتی بخاتە دوای ڕزگاری و مارکس بۆتی بخاتە دوای کۆمۆنیزم.. فەرقی نیەو هەمان شتە. دە جاری تر سۆڤێت دروستکەیتەوە هەر ئەڕوخی، چونکە ئازادی دوائەخا بۆ دوای یەکسانی. نیۆلیبرالیزم دە سەدەی تریش بڕوا، هەر ئەڕوخێ، چونکە عەدالەت دوائەخا بۆ دوای ئازادی، لەکاتێکا عەدالەت و ئازادی نوساون بەیەکەوەو نابێ مەسافە بکەوێتە نێوانیانەوە.

– (عەقڵی ئینسانی کورد) لەوێوە ئازادئەبێ، کە بتوانێ شۆڕش بخاتە ژێر پرسیارەوە، ڕاستە خێڵ و حیزب و فۆرمەکانی تری مێگەلمان زۆرە، بەڵام چونکە مەزڵوم و داگیرکراوین، ئیتر فیکرەی “ڕزگاریی کۆ”، مێگەلە گەورەکەیە کە هەموو شت ڕائەماڵێتە ناو خۆیەوەو بیرکردنەوە لە ئاستیدا ئەوەستێ و عاتیفە حوکم ئەکات.

– (عەقڵی ئینسانی موسوڵمان) لەوێوە ئازادئەبێ، کە بتوانێ فۆڕمە سیاسییەکەی دین بخاتە ژێر پرسیارەوە، خۆ ڕاستە جەهالەت و خورافەتی تر زۆرە، بەڵام چونکە هەزار ساڵ، ئیسلام وەکو سوڵتە ئامادەبووە، ئیتر وائەزانیت ئیسلام هەر ئەوەیەو ئەگەر بتوانی ئەو گڕێیە بکەیتەوە، گرێکانی تر ئاسانە، چونکە گرێکانی تر، ئازادی ئینسانەو ئەکرێ ملوانکەیەکبێ لە ملی خۆتدا، بەڵام گرێ ی دەسەڵات، پەتێکە کە ئەیکەیتە ملی ئەوانیتر!

(٤)

– گرنگترین دەسکەوتی مۆدێرنە، لەدایکبوونی تاک و ئاوابوونی خۆری ڕەعییەتە. ئەم دەسکەوتەش نەگەیشتە ئەم ناوچەیە، چونکە لای غەربەوە، وەکو فکر نەهات، بەڵکو وەکو ئیستعمارو داگیرکاری هات،، لای شەرقیشەوە، وەکو فکر دیراسەی نەکرا، بەڵکو وەکو شۆڕش و جیهاد پێشوازی لێکراو هەرهەمووی بە پاکێجێک ڕەش و ڕەتکرایەوە،، ئیتر ئینسانی ئەم ناوچەیە، بوونە فەردییەکەی خۆی هەر نەناسی و لەو دەسکەوتە بەجێما!

– ئینسانێک علمانیەت بە کفرو عەقڵانیەت بە وەسوەسەو ئازادی بە بەرەڵایی بزانێ، لەکوێوە بێتە دنیای نوێوە، کە ئەوانە دەرگای دنیاکەن؟ ئینسانێک حەساسیەتی بە زانست هەبێ لەکوێوە بەر دنیا بکەوێ؟ شەڕی لەگەڵ فەلسەفە هەبێ لەکوێوە لەگەڵ عەقڵ ئاشت بێتەوە؟ کێشەی لەگەڵ بیرکردنەوە هەبێت، لەکوێوە لە شتی تر نا، هەر لە دەقەکەی خۆی تێبگا؟ دین بە شەڕی بەزاندنی “ئەو” تێگەیشتبێ، لەکوێوە بێتە ناو دنیای فرەیی و پێکەوەژیان؟ ئینسانێک سنور بۆ هونەر دابنێ، لەکوێوە داهێنان بکات، لەکاتێکا داهێنان ئازادەو دایمە لەودیوی سنورەکاندایە!

– تێگەیشتن لە علمانیەت باشترنیە لە شەڕکردن لەگەڵ علمانیەت؟ تێگەیشتن لە دین باشترنیە لە شەڕکردن لەگەڵ دین؟ تێگەیشتن لە ناسیۆنالیزم باشترنیە لە شەڕکردن لەگەڵ ناسیۆنالیزم؟..

بە قازانج بیپێویت (شەڕکردن و تێگەیشتن) دەسکەوتی کامیان زیاترە؟ بە ئەخلاق بیپێوی، کامیان ئەخلاقییترە؟ بە عەقڵ بیپێوی، کەمیان عەقڵانییترە؟ بە ئیمان بیپێوی، کامیان خواییترە؟ خۆ دوای تێگەیشتن، شەڕ کۆتایی نایەت، بەڵام شەڕەنگێزی کۆتایی دێ و ئیتر شەڕ ئەبێتە ناچارییەک کە لەدەرەوە بۆت دێت، نەک شەڕەنگێزییەک کە ڕەگی لەناوەوەی تۆدا بێت و لەگەڵ هەموو دەرەوەی خۆت لە شەڕدابیت!

– دوای تێگەیشتن هیچ ڕوونادا، چونکە تێگەیشتن پرۆسەیەو دوای تێگەیشتن، هەر تێگەیشتنێکی زیاتر ڕووئەداو بەردەوام دنیای تۆ گەورەئەبێت. ئەوەش ڕووداوە گرنگەکەیەو لەڕاستییدا ئینسان هەر بۆ ئەو گەورەبوونە هەیە، ئەو گەورەبوونەش لەناو خۆتدا بە خۆت ڕووئەدا، نەک بە مێگەل و لەناو حەشامەتدا، کە ئەمەیان دنیایەکی بچوکەو جگە لە پیاهەڵدانی ئەلفێک و رقبوونەوە لە بێیەک و غیابی جیمێک، شتێکی تر نیەو تۆش جیمی هاوکێشەکەیت!!

– ئینسانێک زیڕەی لە فەردییەت کردبێ، لەکوێوە خۆی بناسێ؟ کاتێکیش کە خۆی لە ئارادا نیە، لەکوێوە خوا بناسێ؟ ئایا خواناسیی شتێکی ئازادی بێڕەنگی ناوەکی فەردییە، یان قاڵب و شوناسێکی دەرەکی جەماعی؟ جا وەڵامی ئەو پرسیارە، ڕێک سنوری نێوان مەڕ و مرۆڤە، کە بێگومان “پرۆژەی دەسەڵاتخوازی” ئەڵێ دووەمیانەو ئیتر مێگەلی ئەوێ، ئیمانیش ئەڵێ یەکەمیانەو ئیتر جگە لە خۆت شتێکی تری ناوێ!

– سەیرکە، لە ئێستایا کە خەریکە لە تورکیاش دەرئەکرێن، تاکە شوێنی گۆی زەوی کە ئیخوانەکان تیایدا ئازادن، ئەوروپایە، کەچی هەر خەریکی بە نەفرەت کردنی ئەوێن! خۆ لەوێ کەس حەقی ئیمانی نیەو لە دڵی خۆتدایە، کەس حەقی ئەخلاقی نیەو لە ئیرادەی خۆتدایە، کەس حەقی خوای نیەو خۆت و خوای خۆت، کەس حەقی پەرستگای نیەو لەندەنیش وەکو هەڵەبجە پڕە لە مزگەوت.. بەڵام تەنیا یەک شت هەیە، بوارێک کە ئیتر تۆ لە عەقڵی خۆت و لە فەردییەتی خۆت بە ئاگابیت و بتوانی لە دەرەوەی مێگەلیش بوونت هەبێت، کە ئەو بوونەش، خەتەرترین شتە بۆ پرۆژەی مێگەلگەرایی!

– جیهان هەر یەکێکەو خۆ غەرب پیرفێکت نیەو دنیایەک خەلەلی هەیە، خۆ شەرق گووی نەکردوە بەخۆیداو دنیایەک جوانی هەیە، بەڵام ڕقی ئیسلامییەکان لە غەرب، نە پەیوەندی بە جوانییەکانی شەرقەوە هەیە، نە پەیوەندی بە ناشرینییەکانی غەرب، تەنیا پەیوەندی بەو بواری فەردبوونەوە هەیە، کە مەشروعی مەڕیزم لێ ی ئەترسێ و ئیتر لێخوڕینی ئینسان قورس ئەکات. ڕەنگە بڵێ ی لەولاشەوە ڕق و ئیسلامۆفۆبیاو ڕەیسیزم و مەڕیزم هەر هەیە.. بۆ نا، خۆ سەرەتا وتمان جیهان هەر یەکەو مەڕیش هەر یەکە، خۆ مەڕی ئەوان لە هی ئێمە عاقڵتر نیە!

– ڕوخانی خیلافەت، دەرفەتێکی زێڕینبوو بۆ ئەوەی “ڕەعییەت” ببێ بە “تاک”و مرۆڤی ئەم ناوچەیەش، بوون پەیدا بکاو لە دۆخی ڕەعییەت دەرچێ، هەوڵی ڕۆشنگەرانەش هەبوو، بەڵام عەقڵی جەماعەتگەرای ئیسلامی سیاسی، دەرفەتەکەی لەباربردو دیسان “مێگەل” چووەوە جێگای “مرۆڤ”. لای خۆشمان، قوتابخانەو چاپخانە دەرفەتێکبوو “تاکی کورد” پەیدا ببێ و مرۆڤ هەست بەو شتەی ناو کەلەسەری خۆی بکات، بەڵام تەقوتۆقی شێخە دەرەبەگەکان و هاشوهوشی ئەفەنییە چەپەکان، کوردی بردەوە ناو حەماسەتی جەماعەتبازی و بوارێکی بۆ هۆشیاریی فەردی نەهێشتەوە.

– بەشێکی شتەکەش ناچارییەو عادەتەن مرۆڤ لەبەردەم مەترسییدا کۆئەبێتەوە، بەڵام کۆبوونەوەکانی ئێمە، بەدەست عەقڵە گەورەکانەوە نەبووە، کە سیاسەت وەکو دەرفەتی دروستبوونی مرۆڤ ببینن، بەڵکو بەدەست ئەوانەوە بووە، کە بە نیەتی باش یان خراپ، ویستوویانە زیاترو زیاتر، بوونی مرۆڤ بسڕنەوەو مێگەلێکی گەورەی لێ دروستبکەن، بۆ شەڕو هەژموونی کەسی و حیزبی و ئایدۆلۆژی!

– کۆمەڵگا تەقلیدییەکەی دوای خیلافەت، خۆی مێگەلییە،، نمونە جیهانییەکانی ئەوکاتیش، فاشیزم و نازیزم و کۆمۆنیزم، دیسان هەر مێگەلیین،، ئیتر قەومی و ئیشتراکی و ئیسلامی و خێڵ و تەریقەت، پێکەوە قوڕەکەیان شێلاوەو”ئایدۆلۆژیای مێگەلگەرایی” تۆخ ئەکەنەوە!

– کاتێ خیلافەت هەیە، کۆمەڵگا هەمووی یەک مێگەلەو ڕەعییەتی سوڵتانە، کاتێ خیلافەت ئەڕوخێ، کۆمەڵگای موسوڵمان دوو مێگەلی لێ ئەمێنێتەوە “تەریقەت و خێڵ”. (حیزب) خراپترین شتە کە هاتۆتە ناو هاوکێشەکەوە، چونکە دەسکاری واقعە مێگەلییەکەی نەکردوە لە بەرژەوەندی تاک، بەڵکو تەنیا مێگەلێکی مۆدێرنی بۆ ئیزافە کردوە. ئەم ناوچەیە ڕۆشنبیری قووڵی کەمبووە، کە ئاشنابووبێ بە ڕۆحی ناوەکی کۆمەڵگا، بەڵام ئەفەنی موراهیقی زۆربووە، کە لاسای دەرەوە بکاتەوەو مۆدێلی ئیتیحادو تەرەقی، یان مۆدێلی جیڤاراو ماوی لێ باربکا، لە دۆخێکی واشدا، ئیتر دەساودەسی عەقڵی ڕووینەداوەو تەنیا دەساودەسی شکڵی ڕوویداوە.

– سەیرکە کۆمەڵگای عێراقی، لە ماوەی چەن ساڵێکی کەمدا، لە هەژموونی تەریقەتەوە ئەگوازێتەوە بۆ هەژموونی شیوعییەکان، لە هەژموونی شوێعییەکانیشەوە ئەگوازێتەوە بۆ هەژموونی ئیسلامییەکان، ئەمانە ئاسان ڕوویداوە لەکاتێکا ئەبوو زۆر قورس بێت،، چونکە هەر نوێیەک کە هاتووە، دەسکاری مەکینە مێگەلییەکەی کۆمەڵگای نەکردوە، بەڵکو تەنیا سوکانی وەرگرتووەو لێ ی خوڕیوە!

– لەڕاستییدا دوای خیلافەت و تاکو ئێستاشی لەگەڵدابێ، کۆمەڵگاکانی ئێمە، پێویستیان بە حیزب و شۆڕش و دیسپلینی جەماعەتگەرایی نەبوو، پێویستیان بە کۆمەڵەو گۆڤارو گفتوگۆی ڕەخنەیی هەبوو وەکو سەرەتایەک بۆ ئازادبوونی عەقڵ و دروستبوونی تاک و ئامادەبوون بۆ گۆڕانی کۆمەڵایەتی، بەڵام هەڵەشەیی خوێنەوارە موراهیقەکان، نەیهێشت منەوەرەکان، بە شێنەیی کارەکە بکەن!

– ڕۆشنگەرییەکەی ئەوروپاش، هەر ئەوەبوو کە لە ململانێ ی نێوان پاشاکان و کەنیسەو دەرەبەگەکاندا، بۆشاییەک مایەوە، کە کارە شێنەییەکەی بیرمەندانی پێدا ڕۆشت و لەبار نەچوو،، بەڵام ململانێکانی ئەم ناوچەیە، هێشتا ئەو بۆشاییەی تیا دروست نەبووە کە فکری لێوە دەربازببێ، ئیتر یارییەکانیش، هەمیشە لە دژی “عەقڵ و تاک” و لە بەرژەوەندی “مێگەل و وروژاندن” کۆتایی دێن و دوای قوربانی و هەنگاوە زۆرەکانیش، هێشتا هەر لەشوێنی خۆمانداین.

(٥)

– ئەو وەرچەرخانەی کە لە غەرب ڕوویدا، تەنیا ئاڵوگۆڕی نێوان دوو تاک بوو، تاکێکی زەبەلاح کە لە سەرەوە بوونی هەبوو (پاشا، دەرەبەگ، پاپا) ئەمە نەماو بوو بە دامودەزگای دەستووری. تاکێکیش کە لە خوارەوە بوونی نەبوو (مرۆڤ)، ئەمە بوونی پەیداکردو چیتر هاوڵاتی بوو بە یەکەی سەرەکی کۆمەڵگاو سیاسەت. لای ئێمە ئەوە ڕووی نەدا، کارێزماکەی سەرەوە نەبوو بە دامودەزگا، بەڵکو تەنیا ناوەکەی گۆڕا لە سوڵتانەوە بۆ سەرۆک و ڕابەر، مێگەلەکەی خوارەش نەبوو بە هاوڵاتی، بەڵکو تەنیا ناوەکەی گۆڕا، لە ڕەعییەتی سوڵتانەوە، بۆ کرێکارانی جیهان و برایانی دینی و هەڤاڵانی حیزب و جەماوەری بەشەڕەف و ئەم کڵێشە شمولیانە!

– هەزار جار تاکەکەی سەرەوە بگۆڕیت، سودی نیە ئەگەر تاکەکەی خوارەوە پەیدا نەبووبێت. دیموکراسی ئامادەیی (تاک و دەزگا)یە پێکەوە، نەک ئەوەی لە سەرەوە مالکی بگۆڕی بە عەبادی و لە خوارەوەش مێگەلگەرایی تائیفەو حیزب و خێڵ و تەریقەت و مەرجەعیەت.. جمەی بێت. خۆ لە عێراقی پاشایەتی و کۆمارییشدا، جار جار ئینقیلاب کراوەو تاکەکەی سەرەوە گۆڕاوە، بەڵام کۆمەڵگا هەر بە مێگەلیی ماوەتەوە، وەلێ یەکجار هۆشیاری خوارەوە دەسکاری بکرێ، ئیتر لە سەرەوەش کاری دەزگایی ئەچێتە جێگای میزاجی کەسی.

– کاتێ ئەوروپا، لە رێگەی نازیزم و فاشیزمەوە پاشەکشێیەکی مێگەلییانە ئەکات، حەزارەتەکە ناڕوخێ، چونکە سەرەتا لە ڕۆشنگەرییدا، بناغەی تاکێتی ئینسانی داناوەو جارێکی تر لەوێوە خۆی دروستئەکاتەوە. بەڵام ئەوانەی کە نەگەیشتوون بەو سەرەتایە، ئیتر سیستەمیان هەر مێگەلی و لەسەر حسابی مرۆڤە، فەوزاشیان هەر شەڕی مێگەلەکانەو لەسەر حسابی مرۆڤە. ئیتر چ خۆشگوزەرانییە بێ حیزبەکەی قەتەرو ئیمارات، چ بێ گوزەرانییە فرەحیزبەکەی لوبنان و عێراق، لە هەردوکیدا شتێک غائیبە، کە خودی مرۆڤە!

– ئەگەرچی دەسکەوتەکانی مۆدێرنە گەورەو گرانەو بەراورد ناکرێ بە هیچ قۆناغێکی پێشتر، بەڵام هێشتا حەزارەتێکی گەردوونی نیە، چونکە بەهاکانی ئەمیش، هەر لەڕێگەی داگیرکاری و شەڕو سەپاندنەوە بڵاوبۆتەوە. حەزارەتی ڕاستەقینەی مرۆڤ، کاتێ دروست ئەبێت، کە بەهاکانی، ئازادانە هی هەمووان بێت، هەر شتێک بە سەپاندن بووبێتە هی هەمووان، ئەو شتە لە گشتییبوون کەوتووەو هی هەمووان نیە. ئەی ئەوە چیە کە گشتییەو هی هەمووانە؟

– ئایەتەکە ئەڵێ (ئەگەر شتەکە لای غەیری خواوەبووایە ئیختلافی زۆری تیائەبوو) کەواتە ئەوە چیە، کە خوایی و بێ چەنوچوونەو ئیختلافی تێدانیە؟ بێگومان ئەو شتە، هیچ کتێب و شەرع و سیستەمێک نیە، چونکە ئەمانە نەک لەگەڵ یەکتردا، بەڵکو لەناوخۆشدا، پڕن لە ئیختلاف و شەڕو چەنوچوون.. بەڵکو ئەوەی کە بە مانا دینییەکە خواییە، هەر ئەوەیە کە بە مانا سیکۆلارەکە گشتییەو هەر یاسا کانتییەکەی ئەخلاقە، ئەوەی کە شتێک مەکە ئەگەر حەزنەکەی ببێت بە یاسایەکی گشتی و هەمووان بیکەن.

– یەعنی”یاسای گشتی” لەسەر فەردیەت و عەقڵانیەت و وجودی تۆ دامەزراوە، کە خۆت هەبیت و ئەو شتانە بناسیت کە گشتی و ناخیلافییەو ئا ئەمانە بکەیت بە سنوری خۆت و بە هێڵی ژیانی گشتی ژیانت لەگەڵ ئەوانیتردا. پێچەوانەی مێگەلگەرایی، کە لەسەر نەبوونی تۆ دامەزراوە، ئیتر ناشزانی شتە گشتییەکان چیەو ئەبرێیتە ناو شەڕی شتە خیلافییە ناخواییەکان!

– سەیر ئەوەیە هەمیشە “جەماعەتی خوا”، ڕاتئەکێشنە ناوچەی خیلافی و ناخواییەوە، چونکە تەرکیزیان لەسەر شتانی ناگشتی و شکڵییەو ئیتر شتە هاوبەش و جەوهەرییەکانی مرۆڤ، ئەکەونە پەراوێزەوە. خۆ ئەگەر وردیکەیتەوە، لەڕاستییدا پێغەمبەران، هەر ئەوانەن کە دژی جەماعەتی خوا هاتوونەتە مەیدان و جەماعەتی خواش هەر ئەوانەن کە دژی پێغەمبەران وەستاونەتەوە، ئەمیان وەکو نوێنەری شتە ئازادو کۆکەرەوەو گشتییەکان، ئەویشیان وەکو نوێنەری شتە ئیحتکاری و جیاکارو پەرتکەرەکان، ئەم یارییەش تا قامی قیامەت بە فۆڕمی جیا بەردەوامە!

– بەهاکانی ڕاستگۆیی و دەستپاکی و عەدالەت.. ئەمانە ئەچێتە سەرو هەموو جیاوازییەکان و لە هەموو کەس و دۆخێکدا بێ چەنوچوونەو تەنانەت دزێکیش خیلافی لەسەر ئەوەنیە کە دزی خراپە، بۆیە بە نهێنی ئەیکات، تەنانەت دیکتاتۆرێکیش ناتوانێ ئیعلانی دژایەتی ئازادی بکاو هەر بەناوی ئازادییەوە کاری خۆی ئەکات، چونکە لە ئاگایی مرۆڤدا، “ئازادی” شتێکی گشتی و ناخیلافییە. دەی تۆش “ڕاستەوخۆ” بە عەقڵ و ویژدانی خۆت، لەگەڵ ناوچەی گشتییدا وەسڵ ئەبیت، نەک لە ڕێگەی جەماعەت و وەکیل و وەسیتەوە کە لێرەدا ئیتر ئەپچڕێیت.

– جا ئەو فەردانیەتەی کە باسی ئەکەم، مەبەستم ئایدۆلۆژیایەکی دیاریکراو یان مۆدێلی چێژگەرایی غەربی نیە، بەڵکو مەبەستم عەقڵی ئازادە، کە ئەمە نە شەرقیەو نە غەربی، بەڵکو شتێکی وجودییەو “خودی مرۆڤە”. تاک بە مانای بەرپرسیارێتی، شتێکی زۆر جیایە لە تاک بە مانای چێژگەرایی، تاکی ئازاد مرۆڤێکە کە خۆی هەیەو ڕازی نیە شتێکی تر لەبری ئەو هەبێت. منیش مەبەستم ئەوەنیە کە ئینسان لە کۆمۆنیزم وەرگرینەوەو بیدەینە دەست لیبرالیزم، بەڵکو بە دەربڕێنێکی ئاینی، مەبەستم مرۆڤێکی ئیبراهیمییەو بە دەربڕینێکی فەلسەفی، مەبەستم مرۆڤێکی دیکارتییە، کە ئیتر ئەم مرۆڤە، بوونی خۆی لە عەقڵی خۆیدا ببینێ و ڕازی نیە ببرێتە دۆخی نەبوون و عەقڵی زەوت بکرێ.

– شتانێک هەیە مرۆڤییە نەک ئایدۆلۆژی، ئەکرێ ئایدۆلۆژیاکە خۆی لەگەڵ ئەم شتانەدا بگونجێنێ، بەس ناکرێ ئەمە هی ئایدۆلۆژیاکەبێت و هی مرۆڤەکە نەبێت. مەسەلەن ناکرێ لەگەڵ عەدالەتا شەڕبکەی لە داخی کۆمۆنیزم، چونکە عەدالەت هی ئینسانە نەک هی کۆمۆنیزم. ناکرێ لەگەڵ ئازادی شەڕبکەیت لە ڕقی لیبرالیزم، چونکە ئازادی هی مرۆڤە نەک لیبرالیزم. خۆ ئەگەر شەڕێکی وا بکەیت، شەڕت لەگەڵ ئایدۆلۆژیایەک نەکردوە، بەڵکو شەڕت لەگەڵ مرۆڤ و لەگەڵ ژیان کردوە. بە دیاریکراوی شەڕت لەگەڵ خۆت کردوە، بەڵام پێ ی نازانی، چونکە تلیاکی ئایدۆلۆژیاکە، پێشتر تۆی نەهێشتووەو چیتر تۆ مرۆڤێک نیت، بەڵکو مەڕی مێگەلێکیت!

– ناکرێ شەڕی ئەخلاق بکەیت لە ڕقی دین، چونکە ئەخلاق هی خۆتە نەک هی دین. ناشکرێ دینێک بسەپێنی بە بیانووی ئەخلاق، چونکە ئەخلاق ناوەکی و مرۆڤییە نەک دەرەکی و دینی. ئەگەر ئەخلاقی مرۆڤ، لەسەر شتێکی دەرەوەی مرۆڤ وەستابێت، کەواتە مرۆڤ بێئەخلاقە. تەواوی دوکان و بازاڕەکانی ئەخلاقیش لەسەر ئەو گریمانەیە دامەزراون، کە مرۆڤ بێئەخلاقەو ئەبێ هێزێکی بان مرۆڤ، ئەخلاقی بداتێ و ئیتر توجارەکانیش ئەبنە وەکیلی ئەو هێزەو تیجارەتەکە دەستپێئەکا. ئا ئەمەش بە پێوەری نادینی نا، هەر بە پێوەری دینی، باتڵ و ناخواییە، چونکە ئیختلافی و ناگشتییە، لەکاتێکا پێشتر وتمان “شتی خوایی” ئەوەیە کە لە ئاگایی مرۆڤەکاندا یەکەو ئیختلافی تیانیە!

– لە زووەوە وتراوە، مرۆڤ کائینێکی کۆمەڵایەتییە، ئەم کۆمەڵایەتیبوونەی مرۆڤیش دوو پەیوەندی دروست ئەکات، یەکێکیان ساختەو یەکێکیان ڕاستەقینە. ڕاستەقینەکە کاری پێکەوەییە، کە پەیوەندی مرۆڤە ئازادەکانەو عەقڵانیەت تیایدا کارایە. ساختەکە کاری مێگەلییە، کە پەیوەندی مرۆڤە کۆیلەکانەو تەقلید تیایدا کارایە. منیش لە “تاک”، مەبەستم فەوزاو ئۆخەی ئۆخەی هەرکەس بۆ خۆی نیە، مەبەستم دامەزراندنی پەیوەندییە ڕاستەقینەکەیە!

– بەڵێ ژیان لە فەوزادا ناکرێ و ڕێکخستنی ئەوێت، بەڵام ناکرێ مرۆڤەکان، لە ترسی “فەوزا” بچنە ناو پەیوەندی مێگەلی، چونکە ئەوە چارەسەرکردنی فەوزایە لەڕێگەی مەنتقی هێزەوە، کە هەر خۆی بەرهەمهێنەری فەوزاو پێکادانەکان و سەپاندنەکانە. سیستەم بە “بوونی” مرۆڤ دروستئەکرێ نەک بە “نەبوونی”، فەوزا لە رێگەی پەیوەندییە مرۆییەکانەوە چارەسەرئەکرێ نەک لە ڕێگەی پەیوەندییە مێگەلییەکانەوە.

– کە ئەڵێم مرۆڤ وەکو “تاک” بوون پەیدا بکا، خۆ مەبەستم ئەوەنیە کە کۆمەڵگاو نەریت و یاساو دەوڵەت و بوونە کۆییەکان نەمێنن، مەبەستم ئەوەیە کە کۆمەڵگاو ڕێکخستنە کۆییەکان، لەسەر ئەساسی بوونی مرۆڤ و داننان بەم بوونەدا خۆیان دروست و ئەپدەیت بکەنەوەو چیتر چیرۆکە دەستکردنەکانی مرۆڤ، نەبنە گۆڕی ناشتنی مرۆڤ، بەڵکو ببنە کەرەستەی هەڵکشان و گەشانەوەی مرۆڤ.

– خۆ تاکەکەی ڕۆشنگەری، غەربی نەبردە ناو فەوزاو دەرەوەی سیستەم، بەڵکو بردیە ناو سیستەمێک، کە چیتر لەسەر ئەساسی مرۆڤ دامەزرابێ نەک لەسەر حسابی مرۆڤ. ئەمەش خاڵی لاوازی سۆسیالیزم و ئیسلامیزمە بەرامبەر لیبرالیزم، چونکە بێگومان “تاکگەرایی” کۆتایی مێژوو نیە، بەڵام بتەوێ و نەتەوێ سەرەتای مێژووی نوێیەو هەموو گەڕانەوەیەک بۆ مێگەلگەرایی، گەڕانەوەیە بۆ دواوەو ئەتخاتە دەرەوەی مێژووە نوێکە. یەعنی ئەکرێ بەدیلی سەرمایەداری لە پێشەوەبێ و بچینە قۆناغێکی سەرتر، بەڵام ناکرێ لە دواوەبێ و بگەڕێنەوە بۆ مێگەلگەرایی و غیابی تاک!

– ناکرێ بۆئەوەی “فەرد” لە نامۆبوونی چینایەتی بپارێزی، ئینسانەکان بە “جوملە” بخەیتە ناو نامۆبوونەوەو بە ئایدۆلۆژیایەک قانیان بدەی. ناکرێ بۆئەوەی فەرد لە بێئەخلاقی بپاریزی، بە جوملە بیانخەیتە ناو بێئەخلاقییەوە، بێئەخلاقی داگیرکردنی کۆمەڵگا بە یەک ڕەنگ و کوشتنی عەقڵ و ئازادی و فرەیی. ناشکری بۆئەوەی تاک ئازادبێت، بە کۆ بکەوینە ناو داوی چێژگەرایی و مەسرەفگەراییەوەو پارە سەرکەوێ بەسەر مرۆڤدا.. بەڵکو ئەبێ هەموو “یزمەکان” بخەینە ژێر پرسیارو لە هیچیاندا ونی “تاکیی و کۆیی” نەبین.

(٦)

– (پێشتر وتمان، لە ململانێکانی ئەوروپادا، کەلینێک مایەوە، کە فیکری لێوە دەربازبوو، بەڵام لەم ناوچەیە هێشتا ئەو بۆشاییە دروستنەبووە..) تەنانەت ئەو کەلێنەشی کە گوایە کەناڵی جەزیرە لە هۆشیاریی ئەم ناوچەیەدا دروستی کرد، ڕاستەقینە نیەو کەلێنێکی درۆزنە، چونکە ئامانجەکە ئازادی عەقڵ و سەربەخۆبوونی ئینسان نیە، بەڵکو ئەجندای مێگەلێکە دژی مێگەلێکی ترو هەر دروستکردنی جەمسەرو معەسکەرە.

– کەلێنە ڕاستەقینەکە لە گفتوگۆوە دروست ئەبێ نەک لە شەڕەوە، ئەوەیە کە ئینسانەکان بیربکەنەوەو بە دوای ئارگۆمێنت و ڕاستی شتەکاندا بچن، نەک ئەوەی شەڕی بەزاندنی یەکترو داگیرکردنی ڕاستی بکەن. ئینجا سەیری ناوی بەرنامەکان بکە (ڕا و ڕایەکی تر، ئاڕاستەی پێچەوانە) کە ئەمە هەر کورتکردنەوەی دنیایە لە دوو ئەگەرداو هەر سەقافەتی ڕەش و سپییە، کە خۆراکی عەقڵی مێگەلییە!

– بەرنامەکەی “فەیسەڵ قاسم” ئینسانی فێری گوێگرتن و گفتوگۆ و گونجان و کاری پێکەوەیی نەکرد، بەڵکو دوو کەس بە نوێنەرایەتی دوو مێگەل، بەرئەبنە یەکترو جەماوەریش دابەشی دوو معەسکەر ئەبێ و ئیتر ئەوەی کە مەوزوع نەبێ ئینسان و عەقڵ و ڕاستییە. ئا ئەم نموزەجی سەگوەڕی و دەمارگیرییەش، بوو بە سەقافەتی باوی ناوچەکەو بوو بە بەدیلی ئیعلامی دیکتاتۆرەکان. پرسیارەکەش ئەوەیە، ئایا ڕقسازی و بەربوونە یەکتر، ئەتوانێ لە ستەمکاری ڕزگارمانکا؟

– دیکتاتۆرەکان سیاسەتی دەمکوت و نائازادی پەیڕەوئەکەن، بەڵام ئایا شەڕە دەنووکیش دیوەکەی تری دەمکوت و نائازادی نیە؟ مەسەلەن، تۆ بە دڵی دەسەڵات نەبیت تەخوینت ئەکات، ئێ بە دڵی موعارەزەش نەبی هەر تەخوینت ئەکات! یەعنی ئێمە، لە سەدام و فاشیزمێکی یەکسەرەوە نەچووین بۆ کرانەوەو فرەیی، بەڵکو چووین بۆ فاشیزمێکی دوو سەرەو بە نەتیجەش، ئیتر دنیایەک جەمسەری دژمان هەیە بە هەمان عەقڵەوە. کێشەکەش عەقڵەکەیەو ئەبێ دەسکاری ئەوێ بکەین، نەک خەریکی شەڕەکەڵەشێرەکانی ناو عەقڵییەتەکە بین!

– هەواڵە خۆشەکە ئەوەیە، ئەو دەرفەت و بۆشاییەی کە ڕوخانی خیلافەت و شۆڕشەکان و کەناڵی جەزیرەو موعارەزە.. بۆ پەیدابوونی تاک و تێپەڕاندنی مێگەل نەیانڕەخساند، “ئینتەرنێت” بە شێنەیی خەریکە ئەیڕەخسێنێ و لێرەدا ئیتر تۆ، تەنیا ڕاو ڕای پێچەوانە نابینیت، بەڵکو دەرگا کراوەیە بۆ ئەگەری زیاترو چوونە ناو “دنیابینی فرەیی”. ئێرە وەکو دەزگاکانی ڕاگەیاندن و مەنهەجی پەروەردەو یاساکان، هەمووی داگیرناکرێ بۆ یەک ئەجندا، بەڵکو بۆشاییەک هەر ئەمێنێتەوە، ئەو بۆشاییەش یەکەمجارە کە مابێتەوە بۆ ئینسانی ئەم ناوچەیە!

– یەعنی وەکچۆن چاپخانە، شەپۆلی یەکەمی ڕۆشنگەریی دروست کردو لایەکی جیهانی گرتەوە، ئینتەرنێتیش شەپۆلی دووەمی دروست ئەکاو هەموو جیهانیش ئەگرێتەوە. خۆ تۆڕەکان پڕە لە شتی پڕوپووچ، بەڵام چونکە هەر لە ناو تۆڕەکە خۆیدا، ئەتوانی ڕەخنە لە پووچییەکانی بگریت و ئەم بوارە هەیە، کەواتە “ناوچەی ئازاد” بوونی هەیە، کە هەر ئەمە، ئەشبێتە ناوچەی عەقڵ و ناوچەی تاک و ناوچەی گۆڕانکاری.

– بەڵێ ئینتەرنێتیش، هەم پڕە لە شەپۆلە مێگەلییەکان، هەمیش پڕە لە تاکگەرایی بە مانا پووچ و خۆپەرستەکەی، بەڵام هێشتاش بۆشاییەکی هەر ئەمێنێتەوە، کە عەقڵ هەموو ئەوانەی لێوە بخاتە ژێر پرسیارەوەو گرەوەکەی منیش “بۆ دوور مەودا” لەسەر ئەو بۆشاییەیە.

-ڕاستە ئینتەرنێتیش هەر بزنس و سەرمایەدارییە، بەڵام خۆ چاپخانەش کە ئەو هەموو کتێب و فکرو گۆڕانەی لێکەوتەوە، هەر بزنس و کاری قازانخوازی بوو، خۆ کاری خۆبەخش و خێرخوازی نەبوو. دواتر هەرگیز سەرمایەو قازانج خۆی لەخۆیدا کێشە نیەو ئەسڵەن بەشێکی گەورەی پێشکەوتنەکانی مرۆڤ، بەناو گەشەی سەرمایەدا هاتووەو ئەڕوا. نە سەرمایە لە دەرەوەی ژیانەکەدایەو نە ژیان لە دەرەوەی سەرمایەدایە، ئەوەی کە کێشەی ناو سیستەمەکانە، ناعەدالەتییە، نەک ئەوەی پێشوەختە ناعەدالەتی موڵکی ئەم سیستەم بێت و لەولاوە یۆتۆپیایەکی پێرفێکت و خاڵی لە ستەم بوونی هەبێت.

– ژیان هەڵگری کەلێنەکانی خۆیەتی و هەموو فیکرەکانیش لەناو ژیاندان و لەو کەلێنانەوە لەدایکبوون. کەلێنەکانی ژیان، جوڵانی بەردەوام و هۆشیاری بەردەوام و گەشەی بەردەوام دروستئەکەن، هیچ یۆتۆپیایەکی ئامادەو وەستاویش لە دەرەوەی ئەم یاسای جوڵەیەدا نیە، بەڵکو ژیان بە کەلێنەکانیەوە، خۆی نمونە باڵاو داهێنەرەکەیە!

– (مەڕیزم) هەمان پێرفیکتیزمەو ئەوەیە کە مژدەی چارەسەرێکی کامڵی بێ کەلێنی پێیە، بۆ هەموو کات و شوێن و کیشەکان، دەی ئەمەش ئیتر عەقڵی ناوێ، چونکە چارەسەرەکە خۆی هەیە، تەنیا مێگەلێکی ئەوێ شەڕی سەپاندنی بۆ بکات. بەڵام لەڕاستییدا (یەک چارەسەری کامڵ و ئەبەدی) وەهمەو ئەسڵەن بوونی نیە، بەڵکو خودی چارەسەر، کاتییەو ئەوەیە کە هەموو “دۆخێک” فرەییەو هەڵگری ئەگەرەکانی خۆیەتی. چارەسەریش بریتییە لە ناسین و هەڵبژاردنی باشترین ئەگەری ناو ئەو دۆخە فرەییە، نەک ئەوەی چارەسەر لە دەرەوەی واقعدا، لە تاقێکی میتافیزیکیدا دانرابێ و تەنیا داگرتنی بوێت.

– ئەو تێگەیشتنە فرەییەش بۆ واقع، عەقڵی گەرەکەو بەبێ هۆشیاری ئینسانەکان، ئەگەرەکانی ناو دۆخەکە ناناسرێ. لە پێچەوانەکەشیدا، کاری مێگەلیی هەمیشە کاولکەرەو خراپتری ئەکات، چونکە “مێگەل” جسمێکی گەورەی بێعەقڵە، کە دۆخەکەی خۆی ناناسی و ئاشنا نیە بە فرەیی واقع و مەستی کڵێشەیەکی تاکڕەهەندی دەرەوەی واقعە!

– (وەهم و شەڕ) دوو لە پایەکانی ئایدۆلۆژیای مەڕیزمە. مەڕی هیچ مێگەلێک نیە کە شانازی بەخۆیەوە نەکاو خۆی بە باش و ئازاد نەزانێ و ئەوانیتر بە خراپ و کۆیلە نەزانێ. هیچ مێگەلێکیش نیە لە دەرەوەی شەڕەنگێزیدابێ و لەسەر “ئەوێکی دوژمن” نەژی. ئەوە خاڵی هاوبەشی هەموو مێگەلەکانەو کاتێکیش مەڕی دوو مێگەل ئەکەونە شەڕەوەو وائەزانن زۆر جیاوازن، لەڕاستییدا وەکو وایە هەر یەک کەسبێ و لەبەر ئاوێنەدا وەستابێ، چونکە هەردوکیان هەمان ناوەڕۆکن بە ناوی جیاوە.

– هۆشیاربوونەوەش بەو دوو خاڵە، دەرگای چوونە دەرەوە لە مێگەل و هاتنەوە ناو عەقڵی خۆتە. بۆچی و بەچی خۆتت پێ باشترە لەو؟ بۆچی و بەچی ئەوت پێ شەیتانە؟ هەر بەڕاست تۆو ئەو سەربە دوو دنیای پچڕاون، یان دنیایەک هاوبەشی و لێکچونتان هەیەو بە خۆتان نەزانیوە؟ کردنی ئەو پرسیارانە لە خۆ، لە نان و ئاو زەرورترە بۆ لابردنی کورتان و ڕاستکردنەوەی پشت!

– (خێڵ دەوڵەت نەریت ئاین شۆڕش ئایدۆلۆژیا یاسا..) ئەمانە کەرەستەکانی ڕێکخستنی ژیان و پاراستنی کۆمەڵگان، لە هەمان کاتیشا، کەرەستەکانی داگیرکردنی ژیان و فلیقاندنەوەی مرۆڤن. هێڵێکی جیاکەرەوەی زۆر تەنک لەو نێوانەدا هەیە کە “هۆشیاری تۆیە”، ئەگەر ئەوە نەبێت، ئیتر هەر لەڕێگەی خۆتەوە، یەکەمیان وەرئەگەڕێ بۆ دووەمیان!

– هەر یەک لەوانەی ناو کەوانەکەش، قبوڵیەتی ئەوانیتر کەرەستەی گەمژاندنی مرۆڤبێ و خۆی لە دەرەوەی کەوانەکەدابێ. مەسەلەن مرۆڤی شۆڕشگێڕ، وائەزانێ شۆڕش لە دەرەوەی کەوانەکەیە، لەکاتێکا توانای گەمژاندنی شۆڕش، هیچی کەمتر نیە لە هی نەریت و دین و دەوڵەت. شۆڕشی ڕاستەقینەی مرۆڤ، ئەوەیە کە هیچ شتێک لە دەرەوەی کەوانەکەدا نەبێت بە خودی شۆڕشیشەوە. ئیمانی ڕاستەقینەی مرۆڤ، ئەوەیە کە هیچ شتێک لە دەرەوەی کەوانەکەدا نەبێت، بە خودی ئاینیشەوە. پێشکەوتنی ڕاستەقینەی مرۆڤ، ئەوەیە کە هیچ شتێک لە دەرەوەی کەوانەکەدا نەبێت، بە خودی زانستیشەوە..

– هەرشتێک بخەیتە دەرەوەی کەوانەی پرسیار، بەو شتە گەمژێنراویت. یاسای شەڕ وایە، لەگەڵ دنیایەک شتدا شەڕ ئەکەیت و لە شتێک ئەبووریت، ئا ئەوەی کە بوریوتە، سەرچاوەی فیتنەیەو ئەوەیە کە شەڕەکەت پێئەکات. فەرقی “شەڕ و ڕەوایەتی” ئەوەیە، کە لە ڕەوایەتییدا، دنیا یەک پارچەیەو هەمووی بەرچاوی پرسیارەو ئیتر ناکەویتە ناو ناڕەواییەوە. بەڵام لە شەڕدا، دنیا دوو لەتەو نیوەی بەخشراوە لەوەی کە بەرچاوبێت، ئیتر هەر بە ناوی ڕەوایەتییەوە، ئەکەویتە قوڕی ناڕەواییەوە.

– کە دنیامان دوولەت کرد، ئیتر چاوێکمان کوێرەو هەر لایەک ئەبینین، زمانی میتۆلۆژیاش ڕەمزییەو لەڕاستیدا “دەجال” ڕەمزە بۆ ئەو نیو بینینە. هەموو شەڕێک بانگەشەی ڕەوایەتی ئەکات، بەڵام تۆ بۆئەوەی نەکەوێتە ناو ناڕەواتییەوە، مەکەوە ناو دوولەتیی و نیوبینییەوە، ئەوەی ئایدۆلۆژیاکان ئەیکا بە دوو لەت، تۆ لە هۆشیاری خۆتدا بیکەرەوە بە یەک پارچە، تەنیا لەوێدا ڕەوایەتیت لێوە دیارە، چونکە تەنیا لەوێدا هەردو چاوت ئەبینێ و کوێرو دەجال نیت!

– ڕەوایەتی وەکو فیزیای کوانتەم (وایەو واش نیە) یەعنی ناگیرێ و ئەبێ هەمیشە ئاگابیت و نابێ لێ ی غافڵ ببیت، نەک وەکو فیزیای نیوتن، یەکجار بیگریت و وابێت و ئیتر لەسەر ئەو وایە بخەویت. “ڕەوایەتی” ئایدۆلۆژی و پاکەتی و پێشوەختە نیە، بەڵکو وەکو هەناسەو ترپەی دڵ، تەواو ئێستاییەو تۆ چۆن لە ئێستادا هەناسە ئەدەیت و نایخەیتە کاتێکی تر، چۆن دڵ لە ئێستادا لێئەداو بە هیچ ساتێکی تر ڕازی نیەو بەوە زیندوە، هۆشیارییش هەروایەو نابێ لێگەڕێین هیچ حیکایەتێک ترپەی ئاگاییمان پێش و دوا بخاو زیندوێتیمان بوەستێنێ.

– لەڕاستییدا ئەوەی کە بە زمانی دینی پێیئەوتڕێ (بت) هەر ئەوەیە کە بە زمانی فکری پێیئەوترێ (دۆگما)و هەر ئەوەیە کە خستوتەتە دەرەوەی کەوانەی عەقڵ و ئیتر تۆ ئا لەوێدا بێعەقڵیت، مرۆڤی بێعەقڵیش دۆگماو بتپەرستە، فەرقیشی نیە بەچی وابیت، گرنگ ئەوەیە وایت، بە دین وابیت و بە ئیلحاد وابیت هەر هەمان دۆخە، بتەکەت موحەمەد بێت یان مارکس یان بارزانی یان ئاپۆ.. هەمان دۆگمایەو ئێوە لە بتدا فەرقتان هەیە، بەڵام لە بتپەرستییدا نا.

(٧)و کۆتایی

– ئەوەی کە کەسێک حەزئەکا شوانەکەبێ، ئەشێ ئەمە سروشتی بێت، لەوێوە کە بەشە ئاژەڵییەکەی مرۆڤ، جیناتی هەڵپەو خۆپەرستی تێدایە. بەڵام ئەوەی کە حەشامەتێک حەزئەکەن مەڕەکەبن، ئا ئەمەیان کولتورییەو بە چیرۆکێک وایان لێکراوەو ناکرێ کاری سروشت بێت، چونکە سروشت خۆی مەڕو بزنی زۆرەو پێویستی بە مەڕو مێگەلی کۆمەڵایەتی نیە!

– چ ئەوەشی کە کولتورییەو چ ئەوەشی کە سروشتییە، هەر ئەبێ بە پرسیارو عەقڵکارییدا ببرێ و لەوێدا بەردەوام پەروەردەو ئەپدەیت بکرێتەوە. ئەم بواری ئەپدەیتەش، وەکو ئاودەسی خانوو وایە، هەر چیرۆکێک بوارێکی بۆ ئەپدەیت تێدا نەبێ، وەکو خانوویەکە بەبێ ئاودەس،، ئیتر بە تێپەڕینی کاتیش، ئەبێ بە قەڵایەک لە پیسایی و ئەگەر جوانییەکیشی تێدابێ، بووە بە ژێر گەنوگووەوە!

– هەر ئایدۆلۆژیایەکی داخراو، کۆنبێ یان مۆدێرن، ئەو ماڵە بێ ئاودەسەیە، کە ناکرێ بڵێ ی لەبنەوە زێڕێکی تێدانیە، ناشکرێ خۆت لەوە گێلکەی کە قەڵایەک لە زبڵ دایپۆشیوە. زێرەکەی بنەوە، حیکمەتی حەکیمێکە، بۆ کرانەوەی ئەو دۆخەی کە چەقی بەستووە، دواتر دەسەڵاتخواز و بەرژەوەندخوازەکان، خودی ئەم کرانەوەیە، ئەکەنەوە بە قاڵبێکی داخراو، ئیتر زێڕەکەی موحەمەدو مەسیح و مارکس.. ئەبێ بە ژێر شاخیک لە زبڵەوە.

– مێگەلگەرایی و زاڵێتی ستوونیی، تەنیا “ئەوەکان”ی ئەوبەر ناسرێتەوە، بەڵکو پێشتر “منەکان”ی ئەمبەری سڕیوەتەوەو کردونی بە ڕۆبۆت و مقەبا. یەعنی مەنتقی هێز، “یاسای نەبوونە”و لە ڕواڵەتدا بوونی ئەمە لەسەر حسابی ئەو، بەڵام لەناوڕۆکدا نەبوونی هەردوکیانە.

– لە پێچەوانەکەیدا کە پەیوەندی ئاسۆییە، “یاسای بوون” دێتە گۆڕێ و ئیتر چ تاکەکان چ کۆمەڵەکان، هەموو ئازادو یەکسانن لە تەنیشتی یەکداو هەریەکەش بە تایبەتمەندی خۆیەوە هەیەو بوونەکەشی ڕێزلێگیراوەو کەمترنیە لە بوونی ئەوانیتر. “یاسای بوون” ئازادە لە خاوەنداری و هی کەسیان نیە، لەکاتێکا یاسای نەبوون، لەسەر جیاکاری باوەڕ و ڕەنگ و ڕەگەز دامەزراوە، کە ئەمانە هی بەشێکەو تەنیا لە ستەم و سەپاندندا ئەکرێت بە هی ئەوانیتر!

– هەژموونە مێگەلییەکان بۆ ئەوەن کە خۆیەکی درۆزنت بۆ دروستبکەن و تۆ سجن بکەن لەناو ئەو خۆیەدا، لێرەشدا ئازادی بریتییە لە خۆتێپەڕاندنی بەردەوام. یەکێ لەو شتانەی یارمەتی ئازادبوونی تاکی ڕۆژئاوای دا، مەسەلەی دانپیادانانی ناو ئاینی مەسیحیەتە، ئەوەی کە ئەچی لای قەشەیەک دان بە تاوانەکەتدا ئەنێ ی.. ئیتر لەوێدا خۆیەک بەجێدێڵیت و خۆیەکی نوێ دەستپێئەکاتەوە. یەعنی شۆڕشی غەرب، شۆڕشبوو دژ بە کەنیسە، بەڵام کەنیسە بەبێ ئەوەی بزانێ، خۆی هاوکارو بەشداربوو لە شۆڕشەکەدا!

– سەیرکە مرۆڤی ئەوان کەمتر مونافیقە، چونکە لەڕێگەی وتن و خۆئاشکراکردنەوە، “خۆ” تێئەپەڕێنێ، بەڵام ئێمە زیاتر دووڕووین، چونکە لەڕێگەی نەگوتن و خۆشاردنەوەوە، لە خۆماندا گیرئەخۆین و هەر ماسکی زیاتری پیائەدەین. ئەوروپییەک زۆر ئاسان ئەچێ بۆ لای دوکتۆری دەروونی، بەڵام ئەوە قورسترین شتە لای ئێمە، چونکە دینی ئەوان کە بەشێکی گەورەی کولتورە، مەجالی خۆبەتاڵکردنەوەو ئازادبوون لە خۆی تێدایە، بەڵام دین و کولتوری ئێمە، هێشتا ئەو مەنفەسەی تێدانیەو وەکو مەنجەڵی بوخار ئەمانپەستێنێ و ئیتر نەفەسەکە، یان وەکو (توندوتیژی و سێکس) یان وەکو (شیعر) دێتە دەرەوە!

– لافاوی توندوتیژی و سێکسەکە وازحەو تیای ئەژین، بەڵام قەت لەخۆتت پرسیوە ئەم ناوچەیە بۆ زاناو فەیلەسوفی کەمەو شاعیری جمەی دێ؟ چونکە فەلسەفەو زانست، هی ئەو مرۆڤەیە کە بڕێک بەتاڵبۆتەوەو باری دەروونی خۆی داناوە، بەڵام شیعر هی ئەو مرۆڤەیە کە پەستێنراوەو تەقیوەتەوە. هەڵبەتە مەبەستم ئەدەبی باڵا نیە، کە سەر بە پەستان نیەو سەر بە ئازادیی ڕۆحە، بەڵکو مەبەستم ئەدەبی گرێ و چەپاندنە!

– بە نەتیجەش ئەو مرۆڤەی کە توانی لە خۆی ڕزگاری ببێ، توانیشی خۆی بەدەستبهێنێ! ئیتر عەقڵی کرایەوە بۆ بیری نوێ و دەستی کرایەوە بۆ کارو پیشەسازی و تەکنەلۆژیاو لێرەشدا تەنیا هەڵکشانی مەعریفی ڕووینەدا، بەڵکو هەڵکشانی ئەخلاقییش ڕوویداو مافی مرۆڤ و یەکسانی و عەدالەت.. گەشەی کردو ئیتر تۆ کە لەکۆمەڵگا تاکڕەهەندو جیاکارەکان لێت ئەقەومێ، ڕا ئەکەی بۆ ئەو کۆمەڵگایانەی کە جیاکاریی ناکەن و مرۆڤەکان “وەکو مرۆڤ” مامەڵە ئەکەن.

– تاک لەوێوە لەدایکبوو، کە دەسکاری عەقڵی دینی کرا، ئەمەش بە مانای دژایەتی دین نا، بە مانای ئازادبوونی عەقڵ لە قوفڵ و گرێ ی “تاکڕەهەندی”، کە ئەمە خودی دینیش ئازاد ئەکا لە داگیرکاری و شەڕەنگێزی. عەقڵ نابێ دینی یان نادینی بێت، عەقڵ هەر ئەونەی بەسە کە کارا بێت، گرنگیش نیە لە کەناری زانست یان فەلسەفە یان ئاین بگیرسێتەوە، گرنگ ئەوەیە لێیگەڕێ ی لە دەریای ئازادییدا مەلەی خۆی بکاو مرۆڤەکان لە دۆخی مێگەلییەوە بگوازێتەوە بۆ ناو بوونی ڕەسەنی خۆیان.

– لەڕاستییدا ئینسانی ئێمە (پڕکردن) خەساری کردو بە گوێ لێگرتن و بەتاڵبوونەوە دروست ئەبێتەوە. ئینسانی ئێمە بە مامۆستاو بانگخوازو خەتیبی سیاسی و گەشەپێدانی مرۆیی.. باش نابێ و بگرە خراپتریش ئەبێت، بەڵکو بە توێژەری کۆمەڵایەتی و دەروونی باش ئەبێت، کە گوێت لێبگرێ و چیتر تۆ قسە بکەیت و موبادەرە وەرگریتەوە.

– لەڕاستییدا دانانی توێژەر لە قوتابخانەکان، گەورەترین رووداوی ناو دنیای ئێمەیە کە لە دوورمەودادا بەرهەمەکەی ئەچنینەوە، ئەویش بەوەی کە سەقافەتی گوێ بۆگرتن و بەتاڵبوونەوە دروستئەبێ و مرۆڤ ئازادئەبێ لە خۆی. هەڵبەتە مەبەستم ئەو توێژەرانە نیە کە بە ستایلی ترساندن و وەعز و قاندان ئیش ئەکەن و دیسان پڕمان ئەکەنەوە، بەڵکو مەبەستم توێژەرێکە، کە گوێ لە مناڵەکان ئەگرێ و یارمەتییان ئەدا قسەبکەن و سەرکەون بەسەر “خۆ”یاندا. ئەگەریش تێبینییەک بدا، لەناو گفتوگۆیەکی هاوسەنگدا ئەیدا، نەک ئەوەی وەعز شۆڕکاتەوەو مرۆڤەکە بباتەوە ناو پەیوەندی ستوونی.

– ئاڕاستەیەک پێیوایە، مرۆڤی ئازاد ئەوەیە کە سەرکەوتووە بەسەر مەبدەئی چاکەو خراپەدا، ئەمەش بەو مانایە نا، کە ئیتر تۆ بێویژدان بیت و ئەگەر لەو سەرجادەیە نەخۆشێ کەوتبوو یارمەتی نەدەیت، بەڵکو بەو مانایەی کە تۆ بۆ ئەوەی یارمەتی ئەو نەخۆشە بدەی، هەر ویژدانی خۆت بەسەو پێویستت بە هیچ شوناس و پێناسەیەکی چاکەو خراپە نیە، تۆ هەر بەوەی کە مرۆڤیت، هاوکارییەکە ئەکەیت و تەواو. یەعنی بۆ مرۆڤبوون، تۆ پێویستت بە سەقافەتی داماڵینە نەک سەقافەتی بارکردن، تۆ بەوە مرۆڤ نیت کە لێت بارکراوە، تۆ بەبێ ئەوانە ئەویت!

– ئا ئەو ویژدان و ویستی چاکەیەش کە بێ ڕەنگە، چونکە لە هەموواندا هەیە، ئیتر گشتی ئەبێتەوەو پرسی چاکەی گشتی و عەدالەت دێتە گۆرێ و نەریتەکان و یاساکان و سیستەمەکانی لێوە دێتە دەرێ،، بەڵام لە دۆخە گشتییەکەشدا، چاکە هەر بێڕەنگەو نابێ بۆیاخی بکەیت،، پەروەردەو دەستورو یاساکان نابێ بە ئایدۆلۆژیاکان ڕەنگ بکرێن، بەڵکو ئەبێ شوێنی پرەنسیپە گشتی و بێڕەنگەکان بن!

– یەعنی وەکچۆن، مرۆڤ تاکو بێڕەنگ و داماڵراوتربێت، مرۆڤترە، سیستەمەکانیش هەر وان، تاکو بێڕەنگتربن عادلانەترن. یەعنی کایەکانی سیاسەت و ئەخلاق و مەعریفە، شوێنی سڕین و ئاویکردنەوەی پەنجەرەکەیە، نەک شوێنی بۆیەکردن و سواغدانی پەنجەرەکە. ڕاستی تەنیا لەوێدا دەرئەکەوێ کە پەنجەرەکە ئەسڕیت، بەڵام “توجاری بۆیاخ” هەمیشە پێت ئەڵێن، ڕاستی لەوێدایە کە بە فڵچەو بۆیاخەکەی من ڕەنگی بکەیت! ئا لێرەشەوە ڕێگای “ئاگایی” و “ئایدۆلۆژیا” جیا ئەبێتەوەو مرۆڤی ئایدۆلۆژیست و مرۆڤی هۆشیاریش، ئەبن بە دوو شتی تەواو پێچەوانە!

– بەرپرسیارێتی مرۆڤ لە ژیاندا، ئاوییبوونەوەیە نەک ئایدۆلۆژیی بوون، بردنەوەی شتەکانە بۆ بنەما بێڕەنگەکەی، نەک ڕەنگکردنی شتەکان و دیارنەمانی بنەماکە، هەموو ئایدۆلۆژیا ڕاست و چەپەکانیش خەریکی ئەوەن کە ئەو بەرپرسیارێتییە ساختەیەت بۆ دروست بکەن و لە بەرپرسیارێتییە ڕاستەقینەکە دوورت بخەنەوە. بەرپرسیارێتییە ساختەکەش مێگەل و نەبوونی تۆی ئەوێ و بەرپرسیارێتییە ڕاستەقینەکەش تەنیا بە هاتنەبوون و ئامادەیی خۆت ئەدا ئەبێت. ئەوەی بە زمانی دینی هیدایەتە، بە زمانی مەدەنی هۆشیارییەو هەردوکی هەرئەوەیە کە تۆ خۆت هەبیت و هیچ شتێک بوونی تۆی نەسڕیبێتەوە.

– با بێینەوە لای پرسیارە کۆنەکەی فەلسەفە، ئێمە ناچارین یان ئازاد؟ لەڕاستییدا هەردوکییەتی و مرۆڤ لە دۆخدا ناچارەو لە ئەگەردا ئازادە. یەعنی ئەو دۆخەی کە تۆی تێدای، پێشوەختە دنیایەک هۆکاری مێژوویی و جوگرافی و ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی.. هەر هەمووی کۆبۆتەوەو بووە بە دۆخێک و تۆ لەناویدایت و ئا لێرەدا ناچاریت، بەڵام دوای هەموو ئەوانە، دۆخەکە فرەییەو یەک ئەگەر نیەو ئا لێرەدا ئازادیت. کاری هەموو مێگەلەکانیش ئەوەیە، ئا ئەم فرەییەت لێ بکەن بە “یەک ئەگەر”و ناچارت بکەن!

– جا بە ئەندازەی هۆشیارییت، ئەگەرەکانی بەردەمت فراوان ئەبێ و ئازادی و ئیختیارت زیاد ئەکات، بە ئەندازەی گەمژەییشت ئەگەرەکانی بەردەمت کەمئەبێتەوەو ئازادی و ئیختیارت نامێنێ. کاری دەجالەکانی جەماعەتبازییش، هەر ئەوەیە کە عەقڵت بخەوێنن و نەیەڵن لە فرەیی ئەگەرەکان تێبگەیت، لە ئەگەرێکدا سجنت بکەن و لەوێوە لێتخوڕن. هەموو مێگەلەکان پاڵت پێوەئەنێن بۆ دووڕیانی ڕەشوسپی، بۆئەوەی لەوێدا ئازادییت زەوت بکەن و ناچارت بکەن بە سپییەکەی خۆیان.

– لەکۆتاییدا ئەمەوێ بڵیم، لە عێراق و ئەم ناوچەیە، عەقڵی دیموکراسی بوونی نیەو “مەڕیزم” ئایدۆلۆژیای هاوبەشی هەموو هێزە چەپ و ڕاستەکانەو گرەوی هەمووی لەسەر دروستکردنی مێگەلە نەک لەسەر هەبوونی ئینسان. موقتەداش نمونەی باڵای مۆدێلەکەیەو هەموویان خەو بەوەوە ئەبینن کە وەکو ئەو بۆیان بلوێ.

– نەک هەر خەو، بەڵکو هەر بەکردارییش مومارەسەی ئەکەن و ئەگەر حیزبەکە تەنیا لە دوو کەس پێکهاتبێ، یەکێکیان ئەبێتە شوانەکەو یەکێکیان ئەبێتە مەڕەکەو ناتوانن مرۆڤی ئازادو یەکسان بن، چونکە خودی مرۆڤ، نەبووە بە ئامانج و هێشتا هەر وەسیلەی قەڵەوکردنی مێگەلەکانە، کاتێکیش “کانت”، “ئامانجبوونی مرۆڤ” ئەکاتە بناغەی ئەخلاق، یەعنی “قۆناغی مێگەلی”، هەمان قۆناغی نائەخلاقییە!

– بەو ئەخلاقەیا شتێکم بیرکەوتەوە، سێ سەرۆکی شیوعییەکان (عەزیز محەمەدو بەهادین نوری و کەریم ئەحمەد) وەکو هاوڵاتی ئاسایی مردن، نەک وەکو سەرۆکی هەتاهەتایی،، بەبێ ئەوەی بانگەشەی ئەخلاقیش بکەن، ئەخلاقییانە ژیان و چڵێسی پارەو حیمایەو ژن نەبوون.. پرسیارەکەش بۆ “توجاری ئەخلاق” ئەوەیە، مرۆڤ ئەبێ خۆی ئەخلاقییانە بژی، یان فیتنەیەک دروستکاو کۆمەڵگا دابەشکا بۆ دوو بەرەی ئەخلاق و بێئەخلاقی؟!

– “ئەخلاق” ئازادەو سەر بە ڕۆحی ئینسانە، مرۆڤ لە ویژدان و ئاگایی خۆیدا فەزیلەتەکان ئەناسێ و هەر بەوەش فەزیلەتمەندە. (بێئەخلاقیی یەکەم، قۆرخکردنی ئەخلاقە) کە ئەوە یەک ڕیز بێئەخلاقیی تری بەدوادا دێ.

– مەسەلەن دوکانەکانی ئەخلاق، هەر لەو قۆرخکارییەوە دائەنرێ، لەوێوە ئەخلاق لە ناوەڕۆک بەتاڵئەکرێتەوەو ئەکرێت بە کاڵایەکی ڕووکەشی، بەو ڕووکەشەش کۆمەڵگا دابەشئەکرێ و فیتنەو ڕق دروستئەبێ، بەو دابەشکارییەش هەژموون و دەسەڵات دروستئەکرێ و ترس و سەپاندن و نیفاق دێتە گۆڕێ، پۆلیسەکانی ئەخلاقیش هەر لەوێوە بەر ئەبنە ئەوانەی کە مشتەری دوکانەکە نین.

– ئەخلاق ئەوەیە کە جیاوازەکان ئەباتە ناو ئاشتی، نەک ئەوەی خودی جیاوازییەکەت لێببێ بە ئەخلاق و مرۆڤەکانی پێ بدەی بە شەڕ. ئەخلاق لە هەڵوەشانەوەی کاڵا ڕوکەشییەکەی دوکانەکانی ئەخلاقەوە دروستئەبێ، مرۆڤ لەوێوە لە کۆتەکانی ئەخلاق ڕزگاری ئەبێ و ئەگەڕێتەوە بۆ ئەخلاقی ئازادو بنەڕەتیی، کە هەر مرۆڤبوونی خۆیەتی و شتێکی تر نیە.