كوردبوون: واڵاكـردنى مرۆڤایەتیى
هاوار محەمەد
چەند مانگێك پێش ناردنى ئەم وتارە بۆ بڵاوكردنەوە لە گۆڤارى ‘ئازادیی کۆمەڵگە’، لە قوتابخانەیەكى ناوەندى لە ئەڵمانیا، كە كوڕە دە ساڵانەكەم لێى دەخوێنێت، یەكێك لە قوتابییە توركەكان چەند جارێك منداڵەكەمى بەوە ئەزێت دابوو كە “كوردستان بوونى نییە”؛ “كوردەكان دەبێت بۆمباران بكرێن”. دواى ئەوەى دەربارەى ئەم پرسوباسە لەگەڵ كارگێڕیى قوتابخانەكە قسەم كرد و داواى كۆبوونەوەم لەگەڵ خێزانى قوتابییەكە كرد، بۆم دەركەوت كە بە كردەیى منداڵەكەیان پەروەردەیەكى نیمچەڕەگەزستانەى لە خێزانەكەوە وەرگرتووە. ئەوەى ئازاربەخش بوو، ئەوەبوو لە كۆتایى مشتومڕەكانماندا، دایكى قوتابییەكە بە ناچارى ئەوەى دركاند باوكى منداڵەكەى (كە چەند ساڵێكە لێى جیا بووەتەوە) “بە بنەچە كوردە”، لەبەر ئەوە “ئەو تۆمەتە ڕاست نییە كە منداڵەكەیان بە پەروەردەى دژایەتیى كوردەكان ڕاهێنابێت”. پاساوى كۆتایى خاتوونەكە نەیتوانى بڕوام پێ بهێنێت؛ چونكە ئەمەى ئەم منداڵە وتوویەتى بۆ كورد نوێ نییە و لەو پەروەردەیەوە دێت وا دەوڵەت سەبارەت بە كورد و نیشمانەكەى دایڕشتووە. نەك تەنیا لە توركیا، لە هەر كوێ بۆیان كرابێت دەرفەتى ژیانێكى ئاسوودە و یەكسانیان بۆ كورد نەهێشتووەتەوە، هەر وەك ئەو ڕاپۆرتەیش جەختى لەسەر دەكاتەوە كە توركە ڕاستڕەوە تووندڕەوەكان لەسەر “مەریخیش دەوڵەتێك بۆ كورد بە ڕەوا نابینن”. ڕاستییەکەی پرسەكە “دەوڵەت” نییە و “ژیان”ـە، قەوارەى سیاسى نییە و “بوون”ـى كوردە.
نەك منداڵێكى گۆشكراو بە مەیلێكى توندڕەویى ناسیۆنالیستیی، كە خۆى هێشتا لێى تێناگات، نەك توركپەرستێكى ئاسایى، هەزارانجار دەسەڵاتدارانى توركیا لە ماوەى سەد ساڵى ڕابردوودا وتەى منداڵەكەیان بە گوێى دنیادا داوە. هەر لەم ماوانەى پێشوودا[1]، هەندێك لە بەرپرسانیان، چ لە كەمالییەكان و چ لە ئەدرۆگانییەكان، چەند جارێك ئەوەیان دووپات كردەوە كە “كوردستان بوونى نییە” و لە ڕێگەى ئەمەیشەوە دەیانویست بڵێن “كورد بوونى نییە”. ئەم نكوڵییەى توركان لە بوونى كورد، تەنیا لە وڵاتى توركیا نا، بەڵكوو هەر لە “بوون”ـدا، لە “جیهان”دا، وا دەكات توركیا لە هەموو جێیەك داینەمۆیەكى گەورەى فاشیزمى دژەكورد بێت و ڕێگرى بەرەوپێشچوونى دۆزى كورد بێت لەو وڵاتانەى دیكەشدا كە پارچەكانى كوردستانیان بە سەردا دابەش كراوە.
لە ئەتاتوركەوە بۆ ئەردۆگان
گەر بە زوویى، بە ڕەچاوكردنى بارودۆخە مێژووییەكان، بەراوردێك لەنێوان عێراقى سەردەمى بەعس و توركیاى ئەمڕۆدا بكەین، ئەوا دەتوانین بڵێین فاشیزمى بەعس لە بەرانبەر میللەتى كورد و خاكى كورداندا لێبووردەتر بووە تاوەكو فاشیزمى دەوڵەتەكەى ئەردۆگان؛ ئەمە ڕەنگە بە تەواوەتییش نادرووست نەبێت، چونكە عێراقى بەعس هەم هەرگیز تا ئەم ئاستە ڕاسیستییە نكوڵى لە بوونى كورد و كوردستان نەكردووە و هەمیش پێكهاتەیەكى سادەترى هەبوو كە تەنیا كۆكردنەوەى دەوڵەت و عروبە بوو، بەڵام ئەردۆگانیزم ئاڵۆزترە، ئاوێتەیەكى ئایدیاڵیى دەوڵەتى مۆدێرن+ تۆرانییەت+ ئیخوانیزمـە بە لافوگەزافێكى عوسمانلییانەوە (گۆڕینى مۆزەخانەى ئەیاسۆفیا بۆ مزگەوتى سەردەمى عوسمانییەكان، ژێستى دەستگرتنە بە میراتى ئیمپراتۆریاى عوسمانییەوە).
ئەمە بەو مانایە نییە زەبروزەنگى بەعسیزم لە هى ئەردۆگانیزم كەمتر بووە، بەو مانایەیە پاڵنەرى زەبروزەنگى بەعسییەكان زۆرتر “سیاسى” و كەمتر “وجودیى” بوو (دامركاندنەوەى شۆڕش، سنوورى ناوچەى ئۆتۆنۆمى، پرسى ئابوورىی، ململانێى ناوچەیى و هتد)، بەعسییەكان كێشەیان لەگەڵ حزبە ناسیۆنالیستە یاخییەكان و بزووتنەوەى “ڕزگارییخوازى”ى كوردیدا هەبوو، بە یەك وشە لەگەڵ “كوردایەتىی”ـدا كە دواجار دەگات بە هەوڵى سڕینەوەى كورد. بەڵام توركیا جگە لە كێشەى لەگەڵ سەربەخۆیى سیاسى، جگە لە ڕووبەڕووبوونەوەى هەر خەونێكى “كوردایەتىی” بە توندوتیژیى، لەوە قووڵتر كێشە بنەڕەتییەكەى لەگەڵ “وجود”ـی كورددایە (پرسى بوونى نەتەوەیى: كورد بوونى نییە؛ پرسى خاك: كوردستان بوونى نییە، پرسى زمانى دایك: قەدەغەكردنى زمانى كوردى). بەم جۆرە، وەختێك بمانەوێت لە سیاسەتى وڵاتانى سەردەست بەرانبەر بە كورد تێبگەین، ئەوا دەبێت مامەڵەى توركیا لەگەڵ دۆزى كورد تایبەتتر ڕەچاو بكەین؛ چونكە نە “كوردایەتى”، نە “كۆلۆنیالیزم”، نە پرسى “دەوڵەت” بە تەواوەتى ڕەگەزپەرستیى توركیامان بۆ ڕوون ناكەنەوە. لەگەڵ ئەوەیشدا، ئەوەى لە ئەزموونى بەعسیزم و كەمالیزم و ئەردۆگانیزمدا هاوبەشە، سەروەریى ڕەها و نكوڵیلێنەكراوى “دەوڵەت”ـە بەسەر سنوورى دەستووریى خۆیدا، بە پێكهاتە نەتەوەیى و ئێتنیكیەكانى ناویشیانەوە.
لە عێراقى سەردەمى بەعسدا سیاسەتى دەوڵەت پتر “بایۆپۆلەتیك” بوو، واتە ڕێكخستنى دانیشتووان، پرسى ئاساییش، كێشەى سنوور لەگەڵ ئێران، ڕێكخستنى فرەیى نەتەوەیى بە زامنكردنى باڵادەستى بۆ عەرەب و هتد. لە توركیا لە پاڵ ئیشكردنى بەردەوامى بایۆپۆلەتیكەوە، هەر لە كاتى ئەتاتوركەوە “دەوڵەت” پێگەیەكى پیرۆز و باڵا وەردەگرێت، كە پیرۆزییەكەى لە بوونى خۆیەوە دێت، واتە لەوێوە كە دەوڵەتى نەتەوەیەكە. دواى جەنگى جیهانیى یەكەم، ڕووخانى خەلافەتى عوسمانى وەك دەسەڵاتێك، كە لەسەر مۆدێلى “جێنشین”ـى پەیامبەر (كە ئەویش لاى خۆیەوە جێنشینى خودایە) دامەزراوە، دەرفەتى پەڕینەوە بوو بۆ شێوازێكى بەڕێوەبردنى “مۆدێرن” كە دەوڵەتێكە ڕەوایەتییەكەى لەخۆیدایە، واتە خۆى ترانسێندنتاڵە، نەك بەهۆى ئەوەى جێنشینى هێزێكى باڵایە، بەڵكوو هەر لە خۆیدا باڵایە وەك لەشى نوێى سیاسى یەك نەتەوە. دەوڵەت بۆ ئەتاتورك ڕەوایەتیى “تاكاندن”ـى هەیە، دەوڵەتى یەك نەتەوە، یەك زمان، یەك ئاڵایە، لەبەر ئەمە لە سەرەتاى شەستەكاندا ئارەزووى نەتەوەپەرستانەى تورك ڕێكخراوێكى توندڕەوى وەك “گورگەبۆرەكان” دادەمەزرێنێت، كە لەو كاتەوە سەنگى چالاكیى خۆى لە دژایەتیى پرسى كورد و بوونى نەتەوەیى كورددا چڕ كردووەتەوە. ئەردۆگانیزم درێژەپێدەرى هەمان ئارەزووى دەوڵەتخوازییە، بەڵام بە تێپەڕاندن لێیشى بۆ سنوورەكانى دەرەوەى دەوڵەت. دەسەڵاتى ئێستاى توركیا گەرچى لە كەمالیزم فشۆڵترە، كەچى پێ دەچێت هەم ترسناكتر بێت و هەم بێمۆڕاڵتریش، بەو پێیەى دەستوەردانى لە وڵاتانى دەوروبەر و هێرشیشى بۆ سەر ناوچە كوردنشینەكانى دەرەوەى توركیا زیاترە؛ بگرە ئەردۆگانیستە توركپەرستەكان لە سەرجەم وڵاتانى ڕۆژئاواشدا، بە بەرنامە و پەروەردە دژە كوردەكەیانەوە هەرگیز لە چەوساندنەوەى كوردان، هەر لە منداڵانى قوتابخانەوە تاوەكو تیرۆركردنى كەسایەتییە سیاسى و شۆڕشگێڕەكان غافڵ نەبوون.
ئێستا گەر لەم جیاوازییانە لە نێوان كەمالیزم و ئەردۆگانیزم، لەنێوان ئەتاتورك و ئەردۆگاندا بگوزەرێین، ئەوا دەكرێت هەردووكیان لە یەك چەقدا هاوبەش بن، ئەویش دەتوانین، بە ئامادەكردنى هەندێ یەدەگى تیۆری كە ئەم پرسەمان وەك كێشەیەكى ئۆنتۆلۆژى بۆ شى بكاتەوە، ناوى لێ بنێین “دژایەتیى بوونى كورد” یان “دژەكوردبوون” لە توركیا. ئەمە بۆ زۆرێك لە ئێمە ڕوون و ڕاشكاوە. ئەو ڕەگەزپەرستییەى لە توركیا بەرانبەر كورد هەیە، گەر لەو ڕەگەزپەرستییە زیاتر نەبێت كە لە ئەڵمانیاى نازیدا بەرانبەر جووەكان هەبوو، كەمتر نییە. لە ئەڵمانیا دەسەڵاتى نازیزم لە ماوەى دوانزە ساڵەى دەسەڵاتى خۆیدا مێژووى دژایەتیى جووى لە ئاوشڤیتزدا چڕ كردەوە، پاش ئەو ڕووداوە لە سەرجەم ڕووبەرەكانى كۆمەڵگەوە بەرەنگارى بە ڕووى دژایەتیى سامیدا دەنوێنرێت. لە توركیا ماوەى سەد ساڵە، هەموو دەسەڵاتەكانى توركیا لە سەركوتى ڕاسیستانە دژ بە كوردەكان نەوەستاون و بەرگریى كۆمەڵگەییش لە كوردەكان، جگە لەو بەرخودانەى كە لە خودى كوردەوەكانەوە دێت و گەلێك نەتەوەى دنیاش تێیدا بەشدارن، زۆر گەورە نییە. كورد لە توركیا پێشەنگیى ئەو هێزانەیە وا دژ بە ماشێنە ڕاسیستییەكانى دەوڵەت وەستاونەتەوە، نەك تەنیا وەك خەباتێكى كاتیى دژ بە سوپایەك، بەڵكو وەك داڕشتنى مۆدێلێكى دیكەى بەڕێوەبردنى ژیانى پێكەوەیى: پارادایمێكى دیكەى نەتەوەسازیى و سیاسەت.
دادگاییكردنى بوونێك
بۆ ئەوەى لە شێوازى دژایەتیى كورد تێبگەین، پێویستە پێش هەموو شتێك كەمالیزم و ئەردۆگانیزم، تەنیا وەك دوو حزب، دوو ئایدیۆلۆژیاى سیاسى، تەنانەت دوو ئەزموونى دەوڵەتداریى مۆدێرن نەبینین، بەڵكوو دەبێت بەر لەوە وەك دادگایەكى گەورە لێیان بڕوانین. ئەوان لە گەورەترین ئەو دادگایانەى مێژوون كە بوونى كورد ناچار كراوە بە نێویاندا تێبپەڕێت تاوەكو دان بە هەڵەى خۆیدا بنێت و تاوانباریى خۆى بسەلمێنێت؛ یان هیچ نەبێ بوونى خۆى پاساو بدات. مەبەست لە وشەى “دادگا” لەم سیاقەدا، ئەو شوێنە جوزئییە نییە كە ناوى دامەزراوەى دادگا [مەحكەكە]ـیە و دەشێت لە كەیسێكى دیاریكراودا عەدالەت تێیدا دەربكەوێت (كە زۆرجار دەرناكەوێت)؛ بۆ نموونە بابەتەکە ئەوە نییە كەسێكى كورد بە هەر پاڵنەرێك بێت، تاوانێكى مەلمووسى دیاریكراوى كردووە، دژ بە یاسایەكى وڵات وەستاوەتەوە، بیرەنەوتێكى تەقاندووەتەوە، سەربازێكى كوشتووە، بۆیە بە گوێرەى یاساى دەوڵەت دەبێت دادگایى بكرێت. هەروەها پرسەكە مەحكەمەى سەورە، دادگایى ئۆجالان و سەڵاحەدین دەمیرتاش، یان دادگاكانى ئەنقەرە و ئەستەمبووڵى دواى كودەتاكە نییە؛ بەڵكوو خودى بەعسیزم و كەمالیزم و ئەردۆگانیزمە وەك دادگاى پشكنینى بوونى كورد؛ واتە بینینى خودى كوردبوون وەك تاوان؛ تەنیا بەم جۆرەیشە باشتر لە ناوەڕۆكى زیندانیكردنى ئۆجالان و خەباتگێڕانى دیكەى كورد تێدەگەین.
لە ڕوانگە شۆڤێنیى ڕەگەزپەرستانەوە، كورد بە “بوون”ـەكەى تاوانبارە؛ تاوانەكەى ئەوەیە كە هەیە. بەم مانایە، دژایەتیى كوردبوون لە ئاستێكى فراوانتردا، دادگایى خودى “بوون”ـە: بۆچى كورد هەیە لە جیاتى ئەوەى كە نەبێت! ئەم پەڵپە بە بوون گەر لە پرسێكى سیاسییەوە پتر ئۆنتۆلۆژیى بكرێتەوە، ئەوا دەبێت “بوونى كورد ڕووەو مەرگ” تاوتوێ بكەین: كورد هەیە، بەڵام ئەو دازاینەیە كە بوونەكەى بە مەرگى تاقانەى خۆیەوە نووساوە، خۆى مەرگى خۆى بە كۆڵییەوەیە و هیچ كەسێك لەم مەرگەدا هاودەمى نییە. جا لەبەرئەوەى ئەم مەرگە سروشتى نییە و بۆ كورد پتر “سڕینەوە”ـیە، ئەوا بەرخۆدانى كورد بە جۆرێك وەڵامدانەوەى مەتەڵە هاملێتییەكەیە: “ببیت یان نەبیت”. بەڵام دیسان ئەم پرسە هاملێتییە دەگاتەوە بە ئاپۆریا ئۆنتۆلۆژییەكەى هایدیگەر: “بۆچى بوون هەیە و نەبوون نییە؟”
كاتێك ڕەگەزپەرستێك دەڵێت “تۆ بوونت نییە”؛ یان كە دەڵێت “تۆ نابێت هەبیت”، یان لە نەرمترین پرسیارى دادگاییەكەدا” “تۆ بۆچى هەیت؟”: بەو مەبەستەیە بوونم دادگایى بكات. كاتێك بوونەكەم ببێت بە تاوان، كەواتە ناچار دەكرێم “نەبوون”ى خۆم هەڵبژێرم (بۆ نموونە ئاسیمیلەبوون). بەڵام تەنانەت ئەوانەیشى لە پرۆسێسێكى سەد ساڵەى سەركوتدا بەوە ڕازیى دەبن ئاسیمیلە ببن و ببن بە تورك، ئاخۆ تورك خۆى بەوە ڕازى دەبێت كە كورد “تورك” بێت؟ چەندە كورد خۆى بیرى خۆى دەخاتەوە كە “كورد”ـە و “تورك، فارس، عەرەب” نییە، هێندەیش ڕەگەزپەرستەكان بیرى كورد دەخەنەوە كە كوردە، نەك وەك داننان بە بوونەكەیدا، پتر وەك هێماكردن بۆ “تاوانبار”ـێك. ئەوان تەنیا ناڵێن “كورد بوونى نییە”، گەلێ جاریش دەڵێن تۆ كوردیت؛ ئەمە جووتمانایى دادگایى “كوردبوون”ـە. ئەوان بە “ئۆجالان” دەڵێن “تۆ كوردیت، كەواتە دەبێت لە ئیمراڵى بیت”. بە ئێمە دەڵێت “تۆ كوردیت” واتە “تۆ تاوانباریت”؛ تاوانبار دەبێت تاوانەكەى ببژێرێت. لەبەرئەمەیە سیاسەتى دژایەتیى كورد بەردەوام دوو پرۆسە بووە بە تەنیشت یەكەوە: لەلایەكەوە ئاسیمیلەكردن، لەلایەكى ترەوە كۆمەڵكوژى؛ لەلایەكەوە كورد بوونى نییە وەك نەتەوەیەكى سەربەخۆ، لەلایەكى دیكەوە كورد بوونى هەیە وەك ئەوەى كە نابێت هەبێت؛ وەك بوونێك بۆ سڕینەوە. ئەمەیش لەبەرئەوەى هەر ئەوەى كە ئاسیمیلەت دەكات، خۆى ڕێ نادات بە تەواوەتى ببیت بە ئەو، چونكە بوونى ئەو “ئیمتیاز”ـە و نادرێت بە هەموو كەسێك. دیسان ئەمە ئەو مانایەى هەیە كە ئاسیمیلەبوون ڕێ ناگرێت لە هەوڵى سڕینەوە بە زەبروزەنگ. بەم مانایەیە كە بوون هەیە و نەبوون نییە: ئێمە وەك كورد هەین و وەك ناكورد نین. ئەم “وەك ناكورد نین”ـە چەندە واتاى ئەوەیە كە كاتێك “ناكورد بین ئیتر بوونمان نییە”، هێندەیش واتاى ئەوەیە ئێمە كوردین و غەیرى كورد نین.
لێرەوە بوونى كورد جۆلانێیەكە لەنێوان بوون و نەبوون، لەنێوان سڕینەوە و خەبات، لەنێوان بوونى ئازادانە و بوونى بەندكراودا. كورد وەك ئەرێگۆى بوونى خۆى كە هاوكات مەرگى خۆیشى هەڵگرتووە، بە ناچارى بوونى هەیە. بەعسیزم و كەمالیزم و ئۆردۆگانیزم پەڵپن بەم “بوون”ـە كە “نەبوون” نییە: “بۆچى تۆ هەیت؟ “ “كە هەیت بۆ كوردیت؟”. جەوهەرى ڕاسیزمى ئەردۆگانیزم بریتییە لە دژایەتیى بوونى پەتى كورد بەر لە هەر دژایەتییەكى سیاسى. لەم دادگاییە ئۆنتۆلۆژییەدا ئەوە ڕوون دەبێتەوە كە شیكارییە هایدیگەرییەكە بۆ كورد وەك “بوونێك ڕووەو مەرگ” لەوێدا كورت دەهێنێت، كە بۆ كورد ئەوە “مەرگ” نییە بە كۆڵییەوەیە، بەڵكو خودى “بوون”ـیەتى. هەر كوردێك ناچارە لەبەردەم پرسیارى “بۆچى هەیت و بۆچى كوردیت”ـدا، بەردەوام “پاساو”ـى بوونى خۆى بداتەوە، دان بە تاوانباریى خۆیدا بنێت؛ بەڵام زۆرینەى كورد نە پاساو دێنێتەوە، نە دان بە تاواندا دەنێت؛ بە پێچەوانەوە، خەبات دەكات. ئەمە دەیكاتە بوونێكى دووجار تاوانبار.
كوردبوون
ئێمە فڕێدراوینەتە نێو بوونەوە، بمانەوێت یان نا هەین، بوونێكمان وەرگرتووە كە لە ئاستى ئەو شتەدا وا ئیمانوێل لێڤیناس ناوى لێ دەنێت ئیلیا (il y a) قابیلى جێهێشتن و سڕینەوە نییە، چونكە ئیلیا بوونێكە كە دواى سڕینەوەى هەموو شتێك، دەمێنێتەوە. واتاى ئەم چەمكە ئەوەیە كە “شتێك هەیە” es gibt. ئێمە هەین، وەك كورد هەین، بوون خۆى ئەم بوونەى بەسەرماندا سەپاندووە. تەنانەت ئەگەر حاشایشى لێ بكەین، یان هەلومەرج یان شوێنى هەبوونیشمان بگۆڕین، هێشتا ئەم فاكتە ناگۆڕێت. كەواتە ئێمە لە بوونێكداین كە وەك فاكت هەیە؛ بوونێك كە فاكتێتیى Faktizität هەیە.
فڕێدان Geworfenheit یان فاكتى بوون [Sein/Being] بە بوونێتى [Existence]ـێكەوە نووساوە كە قابیلى هەڵبژاردن و بڕیاردانى سوبێكتیڤانە نییە، هاوكات بونیادێكى تێنەپەڕە كە لەوپەڕى ڕووتبوونەوە لە هەر زیادەیەكى تێوەپێچراو (دەسەڵات، سامان، دەوڵەت، جەنگاوەرىی و… هتد)ـدا دەردەكەوێت. بەم جۆرە بوونێتیى وەك فڕێدان، وەك بوونێكى بنجبڕى سەپێنراو، بە بێ ئیمكانى هەڵهاتن لێى، جەخت لەسەر خۆى دەكاتەوە (Levinas: 2003, p.75.). هەر لەبەر ئەم مەحاڵێتیى هەڵهاتنەیە كە بوونێكى سامناكە. بەڵام هاوكات فڕێدان وەك بوونێكى پەتیى تێنەپەڕ، وەك ئیلیا، دەرفەتى ئەوەمان پێ دەدات هەڵبێین و “ببین”. ئەمەى كە هەڵهاتن لێى مەحاڵە خۆى ڕەخسێنەرى هەلى هەڵهاتنە. چۆن؟
ئیلیاى كورد یان “كوردبوون” ئەوەیە ناتوانین لێى هەڵبێین، بەڵام ئەوەى كە “كورد چ بوونێكى هەیە” تەواو كامڵ و یەكلاوەبوو نییە. “كورد هەیە” واتە لە هەموو دۆخێكدا كورد وەك “هەبوو”seindـێك هەیە، بەڵام وەك “بوون” sein خۆى هێشتا لە پرۆسەى “بوون”ـدایە، واتە دەرفەتى ئەوە تاڕادەیەك كراوەیە كە “كورد” چۆن بێت؛ بۆ ئەوەى كورد “وەها” بێت، دەبێت هەر ئێستا لە “ببێت”دا بێت. ئەمە دوو ماناى “بوون”ـە كە لێڤیناس بە هاوكاریى هایدیگەر دیارییان دەكات. بوونێك وەك “ناو”، وەك هەبوون، فۆڕموەرگرتوو، واتە وەك بوونەوەر. ئەویتریان “بوون” وەك فرمان، وەك خودى كارایى فرمانى بوون، بوون لە دۆخى “ببوون” یان “ڕوودان”ـدا. كاتێك دەڵێین “كورد نەتەوەیەكى فرەخوازە”، ئەوا دەبێت نەك تەنیا لە ڕابردوودا، بەڵكو حاڵى حازریش “فرەخوازى”ـیەكەى لە ڕووداندا بێت. ئەمە وەك ئەوەیە دوو گوتە لێك جیا بكەینەوە: “باران هەیە”، “باران دەبارێت”. بارینى باران فرمانێكە لە دۆخى ڕووداندا، كە خودى بارینەكە بكەرەكەیەتى، واتە باران لە كردەى “بارین”ـەوە پەیدا دەبێت و هیچیتر، باران هەڵهاتنى ئاوە لە خۆى وەك شتێك كە هەیە. ئاو دەبێت بە باران؛ بارانیش ئەوەیە كە كردەى هەنووكەیى بارینەكەى واى لێ دەكات هەبێت.
كوردبوون هەڵهاتنى ئێمەیە لە “هەبوونێك” كە وەك فاكت (لەدایكبوون، خوێن، زمان، ناسنامە) هەمانە بەرەو “بوونێكى ئازاد” لە دۆخى ڕووداندا، بەرەو كرانەوە بەسەر دەرەوەى سنوورى داخراوى فاكتى بوونەكەمدا. بە دەربڕینێكى تر: كوردبوون واتاى ئەوەیە كە ڕوو لە دەرەوەى ئیگۆى خۆمان دەكەین، تاوەكو بەسەر ڕووبەرى كراوەى فەزاى تر، شوێنى تر، بەسەر “ئەویتر”دا بكرێینەوە؛ لە بازنەى داخراو و بەرتەسكى خۆمان دەرچین و هەلومەرجى “بوونێكى دیكە” كە “بوونە وەك فرمانى بوون” to be بڕەخسێنێن. زۆرینەى نەتەوەكانى دیكەى ناوچەكە لە لەشى دەوڵەتدا ڕەقهەڵگەڕاون و تواناى جووڵەى ئازادانەیان نەماوە؛ ئەوان هەن وەك ناو، نەك وەك فرمان. بوونى كورد، بەو پێیەى لەشى دەوڵەت لە قاڵبى نەداوە، لە دۆخى فرمان، كار، ڕووداندایە؛ هەر لەبەرئەمە تەنیا كورد لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا دەتوانێت جۆرێك بوونى دیكەى پێكەوەیى بڕەخسێنێت. ئەمە بەو مانایەیە كە كورد لەبەرئەوەى پۆتێنشیەڵە نەتەوەكەییەكانى لە دەوڵەتدا قەتیس نەبووە، كەواتە هێشتا پۆتێنشیەڵەكانى پارێزراون، هێشتا لە دۆخى نەتەوەسازییەكى كراوەدایە، لە پرۆسەى بنیاتنانى نەتەوەى دیموكراتى ئازاد.
بوونى نەتەوە لە دەوڵەتدا، بوونى دەوڵەتى نەتەوە، لەسەر بنەماى “خۆیەتى” دادەمەزرێت، لەسەر بنەماى ڕووتبوونەوە لە ئەوانى تر و سەروەریى شووناسنامەندانەى ئیگۆیەكى تاقوتەنیا لەسەر قەڵەمڕەوێیەكەى، لەسەر “ماڵ”ـى خۆى. ماڵ هى نەتەوەى خاوەن دەوڵەتە، هى ئەو نەتەوەیە كە لە دەوڵەتەكەدا زاڵێتیى هەیە و ئیدى هى كەسى دیكە نییە. بە پێچەوانەوە ڕەخساندنى هەلى بنیاتنانى نەتەوەى دیموكرات لەسەر بنەماى “لەگەڵبوون” دادەمەزرێت. ئێمە لەگەڵ ئەوانیترداین بەشێوەیەك كە ئازادیى و سەروەریى هەریەكەمان تەنیا بەو جۆرە پارێزراوە كە لە “پێكەوەبوون”دا بین. نەتەوەى دیموكرات یەك نەتەوە نییە، بەڵكوو “گەل”ـە؛ گەل واتە زۆرێتى، فرەیى. لەگەڵبوون واتە گەلبوون، واتە گەلێك كە زۆر و فرەیە: بوون لە فرەییدا.
پۆتێنشیەڵ و ئینێرژیا
ئەوەى وا دەكات ناسیۆنالیستە توندڕەوەكان لەم تێزە تێنەگەن، ئەوەیە ئەوان كورد وەك “هەبوو” و وەك “بوونەوەر” دەبینین. كورد وەك كورد هەیە و دەبێت كورد تەنیا لەگەڵ كوردێكى دیكەدا بێت لەسەر بنەماى خوێن، ڕەگەز و زمان، دواجار كورد ناوى هەبێت. بەڵام كوردبوونێك كە لە دۆخى ڕووداندایە، لە دۆخى نەتەوەسازییدا، لەسەر بنەماى فرەیى، نزیكایەتیى، هاوشوێنیی، برایەتیى، هەڤاڵێتیى دادەمەزرێت. لێرەدا كورد نابێتە ژێردەستە، لەژێر شووناسى ئەوانى تردا ناتوێتەوە (تەنانەت ئەوانیتر بەم توانەوەیە ڕازى نین)، بەڵكوو هەلومەرجێك بۆ نەتەوەى دیموكراتیك دەڕەخسێنێت كە تێیدا هەر نەتەوە و ڕەگەزێك خۆیەتى لە دۆخێكدا كە ئەویتریش خۆى بێت و “من” نەبێت. كوردبوون لە ئێستادا واتە هەلومەرجى ڕەخساندنى ئەم مۆدێلە لە پێكەوەبوون، نەتەوەسازیى ئازاد كە لە لایەنیكەمى ئاشتیى لەگەڵ یەكتریدا دەژین. كورد تەنیا ئەو كاتە بوونەكەى زامن دەبێت كە لەنێو خۆى و لەگەڵ ئەوانى تریشدا لە پێكەوەبوون و جیاوازىدا بێت. پێكەوەبوون دەرفەتى جیاوازییە و جیاوازییش دەرفەتى پێكەوەبوون. نە نەوت، نە پارە، نە دەوڵەتیش زامنى ئەوە ناكەن كورد نەتەوەیەكى سەربەخۆ، گرنگ و سەرەكیى ناوچەكە بێت، تەنیا لە ڕێگەى پارادایمێكى دیكەى سیاسەتەوە نەبێت، كە كوردبوون نەك “ناسیۆنالیزمى ڕاستڕەو” بنەماكەى بێت. بە حوكمى هەلومەرجى مێژوویى و واقیعى ناوچەكە، تەنیا كورد وەك بوونێكى كراوە تواناى ڕەخساندنى ئەم هەلومەرجەى هەیە، تەنانەت ئەگەر فشارەكان زۆر و میكانیزمەكانى وەدیهێنانى گشتیى ئەم نەتەوەیە كەم بن. وێڕاى هەر بەربەستێك، پۆتێنشیەڵ و ئینێرژییەكە هێشتا هەر لە كورددایە.
فەیلەسوفى ئیتاڵى، جۆرجیۆ ئاگامبێن لە كتێبى “داهێنان و ئەنارشیەت” Creation and Anarchyـدا وەختێك تاوتوێى ئەو پرسیارەى ژیل دۆلۆز دەكات كە “داهێنانى هونەریی چییە؟” پێی وایە لە هونەردا جیاوازییەكى نەسڕدراوە لەنێوان “بەرهەم” work و داهێنان creationدا هەیە. بەرهەم یان كارى هونەرى ئەوەیە كە تەواو بووە و ئێمە دەتوانین لە پێشانگادا پیشانى بدەین، لەبەرى بگرینەوە، تەماشاى بكەین، بە دیواردا هەڵیواسن. بەڵام داهێنان كارێكە لە دۆخى بەرهەمهێناندا، كارێكە هێشتا تەواو نەبووە و لە پرۆسەى “خوڵقاندن”ـدایە. ئاگامبێن بۆ ئەوەى ئەم پرسى “خوڵقاندن”ـە ڕوون بكاتەوە، لە وەڵامەكەى دۆلۆزەوە دادەگەڕێت بۆ جینالۆژیاى پرسەكە لە یۆنانى كۆندا؛ لەوێدا هەردوو چەمكى پۆتێنشەڵ و ئینێرژیا وەك دوو ڕەگەزى داهێنان لێك جودا دەكاتەوە. خوڵقاندن بریتییە لە پاراستنى پۆتێنشیەڵێك و ئیشكردنى ئینێرژییەك. پۆتێنشیەڵ دینامیكە و ئینێرژى “بوون-لە-دۆخى كار” being in workـدایە. ئەوەى جێى سەرنجە بوون لە دۆخى كاردا، ئینێرژیا، هێشتا وەك بەرهەمێك وەدى نەهاتووە، چونكە خوڵقاندنەكەى، خودى بەرهەمەكەیە. بەرهەمى ئینێرژیایەك ئیشكردنى ئینێرژییەكە خۆیەتى، هەر خۆیەتى لە دۆخى ئیشكردندا:
“ئەرستۆ دەنووسێت كە ئامانج telos بریتییە لە بەرهەم/كار ergon، بەرهەمیش ئینێرژیا energeiaـیە، خستنەگەڕ یان بوون-لە-كاردایە: لە ڕاستیدا تێڕمى energeia لە بنەڕەتدا لە egonـەوە هاتووە دواتر بەرەو كامڵبوون entelecheia دەڕوات”. بەڵام “كارى مرۆیى ئینێرژیاى ڕۆحە بە گوێرەى لۆگۆس، ئەمەیش جارێكى تر واتە چالاكییەك بە بێ بەرهەم، یان تێیدا بەرهەم/كار لە دۆخى چالاكیى خۆیدا لەخۆ گیراوە، چونكە ئەو شتێكە كە هەمیشە لە-كاردایە at-work.” (Agamben: 2019, p. 5,7).
ئەى پۆتێنشیەڵ چییە؟ هەمان ئینێرژییە، بەڵام لەبرى ئەوەى تەنیا لە دۆخى كاردا بێت بۆ بەرهەمهێنانى بەرهەم، دەتوانێت لە-كاردا-بوونى خۆى هەڵپەسێرێت. پۆتێنشیەڵ ئەوەیە كە دەتوانێت بكات، بەڵام دەشتوانێت نەكات. “پۆتێنشیەڵێك دەتوانیت هەم شتێك بخاتە كار و هەمیش شتێك نەخاتە كار… پۆتێنشیەڵ بە شێوەیەكى جەوهەریى بەوەدا دەناسرێتەوە كە تواناى نا-كارابوون non-exerciseى هەیە… (بۆ نموونە) تەلارسازیى ئیمكانە تا ئەو جێێەى كە دەتوانێت هیچ بنیات نەنێت. پۆتێنشیەڵ هەڵپەساردنى ئەكتە” (Agamben: 2019, p.17.). كەواتە پۆتێنشیەڵ لە یەك كاتدا ئیمكان و نا-ئیمكانە؛ هەر پۆتێنشیەڵێك ناپۆتێنشیەڵ Impotentialـى هەمان شتیشە؛ “لێرەدا نا-پۆتێنشیەڵ ماناى غیابى پۆتێنشیەڵ نییە، بەڵكوو پۆتێنشیەڵى شتەكەیە بۆ نەكردن، پۆتێنشیەڵى نا… potential not-to”. (Agamben: 2019, p.17.).
ئێستا پۆتێنشیەڵ و ئینێرژیاى بوونى كورد چییە؟ ئەوەیە كورد بوونێكى هەیە كە ئیمكانى گۆڕانى نەزمى دەوڵەت-نەتەوەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستى لە خۆیدا هەڵگرتووە. هاوكات تواناى هەڵپەساردنى پۆتێنشیەڵى بەرهەمهێنانەوەى هەمان مۆدێلى دەوڵەتى نەتەوە، یان مۆدێرنیتەى سەرمایەداریى هەیە. كوردبوون یۆتێنشیەڵە بۆ پێكەوەژیان لە نەتەوەیەكى ئازاددا، بەڵام ناپۆتێنشیەڵى بوونى دەوڵەتێكى تاكگەراى تۆتاڵخوازیش. هاوكات ئینێرژیاى كوردبوون ئەوەیە كە حاڵى حازر لە ڕۆژئاڤا و باكوور لە دۆخى ڕووداندایە، لە دۆخى بووندا، لە دۆخى خەباتدا بۆ هێنانەئاراى سیاسەتێكى نوێ، بۆ واڵاكردنى پۆتێنشیەڵى نوێ. ئەوەى لە باشوور و ڕۆژهەڵاتیش ڕوو دەدات، دیسان ئینێرژیاى كوردە، بەڵام ئینێرژیایەك كە لە كوردایەتیدا وەدیى هاتووە، لە كوردایەتیدا بووە بە “بەرهەم” و پۆتێنشیەڵى نەماوە. بەرهەمى ئەم دوو بەشە “حكومەتى هەرێمى كوردستان”ـە. ئەوەى هەیە لایەنیكەم تا ئێستا كۆى پۆتێنشیەڵى وەدیهاتووى كوردایەتییە و پۆتێنشیەڵى شاراوە و خەوتووى دیكەى نەماوەتەوە.
دەرچوون لە بوونى ڕووت بۆ تێنشیەڵى كردن/نەكردن و ئینێرژیاى لە-كردەدا-بوون (خستنەگەڕ نەك وەدیهاتنى پۆتێنشیەڵ) بە واتاى هەڵهاتنە لە ماناى ڕووتى بوون، یان بۆ ماناى بوون وەك فرمان، چالاكى، كار؛ واتە دواجار لە پەیوەندیى خوێنـەوە بۆ نەتەوەسازیى لەسەر بنەماى مۆدێلێكى دیكە. ئەردۆگانیزم هەوڵێكە بۆ شكاندنى ئەم هێڵى هەڵهاتنە، ڕێگرتنە لەوەى “بوونى چالاكى ئازاد”ت هەبێت كە لە چوارچێوە بەرتەسكەكانى خۆت بەرەو جیهانى ئەگەرە واڵاكان ڕەهات بكات. ئەردۆگانیزم بەسەرماندا دەسەپێنێت كە كوردبین وەك بوونێكى وەستاو و چەقیوو، بێ پۆتێنشیەڵ و بێ ئینێرژیا، تا دادگایى بوونەكەمان بكات و بە تاوانێك قەرزدارمان بكات كە دەبێت بۆ ئەبەد بیدەینەوە.
جووبوون، كوردبوون، مرۆڤایەتیى:
گەر لە شیكاریى لێڤیناس بۆ فەلسەفەى هیتلەریزم بڕوانین، ڕوونتر لەم خاڵە تێدەگەین. لێڤیناس لە وتارى جووبوون Being Jewishـدا ئەوە ڕوون دەكاتەوە كە ئەزموونى هیتلەریزم ئەوەى بیرى جووەكان خستنەوە كە بوونەكەیان بۆ ئەوە ناشێت لەبیر بكرێت؛ بیرى خستنەوە كە ناتوانن لە دۆخى خۆیان هەڵبێن. هیتلەریزم واى كرد ئەو جووانەیشى لە جووبوونى خۆیان دوور كەوتبوونەوە، دووبارە بكەونەوە نێو بوونەكەى خۆیانەوە (Levinas: 1946, p. 208)؛ چونكە لاى نازیزم هیچ جوویەك نییە جوو نەبێت، هەر جوویەك ناچارە تاوانى جووبوونى خۆى هەڵبگرێت. توانەوە و ئینتیگراسیۆنى بەشێكى زۆرى جووەكان لە كۆمەڵگەى ئەورووپییدا، ئەوانى لە هۆڵۆكۆست ڕزگار نەكرد. لە وتارى ئیلهامە ئاینییەكانى هاوپەیمانیدا لێڤیناس شتانێكى لەم جۆرە دەنووسێت:
«چارەنووسى غەمگینى جووبوون بووەتە بەڵا و نەهامەتیى. هیچ كەس ناتوانێت لێى هەڵبێت. جوو خراوەتە نێو جوولەكایەتییەوە و دەرفەتى دەرچوونى لەمە بۆ نەهێڵراوەتەوە […] لە سیمبۆلێكى بەربەرى و بەرایی [نا-شارستانی]ـى ڕەگەزدا… هیتلەر بانگەشەى ئەوەى كردەوە كە كەس ناتوانێت لە جووداییزم هەڵبێت» (لە وتارێكى جاك ڕۆلاندەوە وەرگیراوە كە وەك پاشكۆى كتێبى ‘”لەهەڵهاتندا’ـى لێڤیناس بڵاوى كردۆتەوە).
لەبەرئەمەیە لێڤیناس لای وایە ئەو تێزەى سارتەر بۆ جووبوون دەقیق نییە كە پێی وایە شووناسى جووەكان بەتاڵە و خۆیان دەتوانن جەوهەرێك بۆ خۆیان درووست بكەن:
«تەنانەت ئەگەر ئەوە ڕاست بێت كە فاكتى بوونى جوو بەتاڵە و لە جەوهەردا دیاریى نەكراوە، ئەمەیش بە گوێرەى تێزە سارتەرییەكە دەرفەتى ئەوەیان بۆ بڕەخسێنێت جەوهەرێك بۆ خۆیان هەڵبژێرن، ئەوا ئەم فاكتە، لە فاكتێتییەكەى خۆیدا، ناكرێت بە بێ هەڵبژاردن وێنا بكرێت. بەڵام فاكتى جوو بەم جۆرەم نییە، چونكە ئەو مێژووە پڕە لە مێژووى موقەدەس، ئەم گەلە دەگەڕێتەوە بۆ مێژووى موقەدەس، چونكە ئەو خۆى فاكتێكى لەم جۆرەیە. بە دەربڕێنێكى تر، جوو بریتییە لە ڕووداوى هێنانى ئایین بۆ نێو دنیا» (Levinas: 1946, p.209.).
لێرەوە لێڤیناس لای وایە جوو وەك گەلێك كە خۆى بە گەلى هەڵبژاردەى خودا دەزانێت، هەستێكى میتافیزیكى بە جووەكان بەخشیووە، بەڵام لە پانتاییەكى تەواو مرۆییدا. ئەم هەڵبژاردنە ئیمتیاز و باڵایەتیى، دەوڵەت و دەسەڵات نییە، بەڵكوو ئەوەیە كە جوو بۆ ئەوانی تر، لەپێناو ئەوانی تردا، لەپێناو مرۆڤایەتییدا هەیە. جووبوون واتە واتە بوونێكى ئەخلاقى لەپێناو ئەوی تردا، لەپێناو ئاشتییەكى ئیسكاتۆلۆژیدا، كە تەنیا بەم جۆرەیە پۆتێنشیەڵى مرۆڤایەتیی دەڕەخسێت.
لە ڕاستیدا ئەوەى لێڤیناس دەربارەى “جووبوون” دەیڵێت، پتر بۆ “كوردبوون” درووستە، بەو مەرجەى جیاوازیى شیكارییەكەى ئێمە و لێڤیناس لەبەرچاو بگیرێت كە جیاوازى خودى “جووبوون” و “كوردبوون”ـە. جیاوازیى سەرەكی ئەم دوو گەلە لە ئێستادا ئەوەیە كە “جووبوون” لە ئیمكانى خۆى بۆ واڵاكردنى “مرۆڤایەتى” كەم كردووەتەوە و “دەوڵەت”ـێكى شووناسمەندانەى داخراوى هەڵبژاردووە. دەوڵەتێك كە لە زۆرینەى دەوڵەتانى دیكەى ناوچەكە ڕەگەزپەرستتر و تووندڕەوترە، دەوڵەتێك كە لەشێكى ڕەقوتەقى لە ئیسرائیلێكى ڕاستڕەودا بە جووەكان بەخشیووە و جووداییزمى لەژێر هەژموونى زایۆنیزمدا خەفاندووە. زایۆنیزم واى كرد جوو چیتر لەپێناو “ئەوانی تر”دا نەبێت، بەڵكوو لەپێناو “خۆى”ـدا بێت؛ لەپێناو ئەوەدا كە ئیگۆى خۆى بەشێوەیەكى كۆلۆنالیستییانە بەسەر ئەوانی تردا بسەپێنێت (بۆ نموونە لە ڕێگەى درووستكردنى كۆمەڵگەكانى نیشتەجێبوونەوە لە ناوچە فەلەستیننشینەكان و نیشتەجێكردنى جووى تووندڕەو تێیاندا). دەوڵەتێكى پڕ زەبروزەنگى وەك ئیسرائیل واتاى ئەوەیە كە جووەكان ئیدى وەك نەتەوە سەردەستەكانى دیكە دەوڵەت، دەسەڵات، دامەزراوە، دەزگاى هەواڵگریی، سوپا، پۆلیس، سەركوت، جیاكاریى، جەنگ، داگیركردن و گۆڕینى دیمۆگرافى هەیە. كورد گەرچى ئیمتیازى باڵاى نییە و هەستى گەلى هەڵبژاردەى ئاسمانى نییە، بەڵام هەلومەرجى بوونەكەى، شێوەگرتنى مێژوویى مێنتاڵیتییەكەى و ئارەزووە سیاسیەكانى، پۆتێنشیەڵى واڵاكردنى “مرۆڤایەتیی”ـیان بۆ ڕەخساندووە؛ ئەمەیش هەڵهاتنێكە لە بوونێكى ڕووت لە شێوەى “كورد”ـدا بەگوێرەى پەیوەندیى خوێن، بۆ بوونێكى كارا كە نەك بۆ كوردایەتیى، بەڵكوو بۆ نەتەوەسازییەكى ئازادانە تێدەكۆشێت.
لە شرۆڤەى لێڤیناسدا هەڵهاتن ئاسان نییە. كاتێك هەڵدێین تووشى هێڵنج دەبین، دەڕشێینەوە، ژان و ئازار تەنگمان پێ هەڵدەچنێت. ئەمە كردارى خودى بوونە كە هەر جارێك نزیكبین لەوەى بە تەواوەتیى لە خۆمان دەربچین، بە بوونى خۆمانەوە داماندەكوتێتەوە و تێماندەگەیەنێت كە “ئێمە لەشێكین” لەژێر جەبرى بوونێكى ڕووتدا و ناتوانین بە تەواوەتیى جێى بهێڵین. لاى هایدیگەر نیگەرانى و ترس لە مەرگ بە بوونى خۆمانەوە داماندەكوتێت، بەڵام لاى لێڤیناس هێڵنجە كە دیسان دەمانگەڕێنێتەوە سەر بوونە تاقانەكەى خۆمان. ئەمەیش وا دەكات كە ئێمە هەم هەڵببێن و هەم هەر خۆمانیش بین، هەڵهاتن بە واتاى ئەوە نییە تۆ دەستبەردارى بوونەكەت دەبیت، بوونەكەت خۆى لە ڕێگەى هێڵنج و ڕشانەوەوە ڕێ بەمە نادات. بەم مانایە كاتێك ئێمەى كورد هەوڵ بۆ نەزمێكى دیكەى پێكەوە ژیانى سیاسى دەدەین و دەمانەوێت لەم هەلومەرجى بوونەى ئێستا دەربچین، ئەوا ئەمە بە واتاى “وازهێنان لە كوردبوون” نییە، بە پێچەوانەوە ڕێك كردارى كوردبوون خۆیەتى كە وامان لێ دەكات ئەم هەلومەرجە بۆ هەلومەرجێكى تر جێبهێڵین و كەچى هەر كوردیش بین. ئەمە ئەو ساتەیە كە ئیلیا وەك جەوهەرى بوون دەبێت بە كردار؛ واتە جەوهەرى بوون وەك فرمانى بوون.
بەڵام هەڵهاتن بەرەو كوێ؟ بۆ جووەكان چیتر پرسیارى “هەڵهاتن بەرەو كوێ؟” سەنتراڵ نییە؛ تەنیا خودى پرسى هەڵهاتن بۆیان بە تەواوەتیى ئۆنتۆلۆژى دەكەوێتەوە؛ چونكە ئەم گەلە بە درێژایى مێژوو لە دەرچوون و جێهێشتندا بووە؛ وەك لێڤیناس دەڵێت جووداییزم هەوێنى غەریبایەتییە؛ هەر لەبەرئەمە بوونیشیان بووەتە بوونێكى فەلسەفى. بۆ كوردەكان پرسەكە بە جۆرێكى ترە. كورد لە مێژوویەكى درێژدا پەیوەندیى خۆى بە خاكەوە پاراستووە؛ وەك “چیاكان” بەردەوام جەختى لەسەر جێگیرى و ڕیشەى خۆى كردووەتەوە. تەنانەت لە ڕووى هەلومەرجى جوگرافییشەوە، سرووشتى ناوچەى كوردستان، ڕەنگە ئەو تێزە پووچەڵ بكاتەوە كە دەڵێت گوایە كوردەكان كۆچەر بوون. كۆچى كورد تەنیا گەرمیان و كوێستان بووە لە نێوخۆى سنوورى كوردستاندا، لەلایەك، سرووشتی سەخت و شاخاوى ناوچەكە كەمتر دەرفەتى جووڵە و ڕۆیشتنى داوە؛ بە تایبەتى لە وەرزى زستاندا. لە كاتێكدا كۆچەرەكان پتر لە ناوچە تەختەكاندا دەجووڵێن. لەلایەكی تر، بەپیتیى ناوچە پێدەشتەكانى كوردستان، كە هەلى جووتیاریى ڕەخساندووە و ئەمەیش مرۆڤ بە خاكەوە گرێ دەدات، بە پێچەوانەى گەلى ئیسرائیل كە بەهۆى هەلومەرجى دەربەدەرییانەوە، پتر شوانكارە بوون. بێگومان ئاژەڵداریى و جووڵەى گەرمیان و كوێستان لەنێو بەشێك لە خێلە كوردەكانیشدا هەبووە، بەڵام ئەمە نەبووەتە هۆى “دەرچوون”ـى بەكۆمەڵ؛ هەر لەبەر ئەمە، كورد پتر وەك جەنگاوەر لەسەر خاكى خۆى ناسراوە.
لەبەر ئەم هۆكارانە كوردەكان ناتوانن بە سادەیى پرسیارى هەڵهاتن بەرەو كوێ؟ وەلا بنێین؛ بەو مانایەى بوونى كورد دەبێت پتر بەرەو بوونێكى هاوكات سیاسى-فەلسەفى-ئەخلاقى بڕوات نەك ئایینیی. بۆ ئەوانەى ئەزموونى هەڵهاتنیان نییە، هێڵنجەكان توندترن، ڕشانەوە و ژانى لە-پرۆسێسدابوونى-بوون سەختترە و ڕەنگە ببێتە هۆى مردنیش. وێڕاى ئەوەیش هەندێك وەڵام هەن: كورد پێویستە بەرەو دەوڵەت لە خۆى دەربچێت (وەك جووەكان كە بەرەو دەوڵەتى ئیسرائیل دەرچوون). دەوڵەت گەرەنتیى سەرفرازى و ڕزگارییە. ئەمە زیاتر وەڵامى ئەوانەیە كە لە بوون وەك “ناو” تێدەگەن، واتە وەك بوونەوەر، وەك كیانى سیاسى. گەر میتافۆڕى دەریا بەكار بهێنینەوە، دەتوانین ئەم دەوڵەتە بە دوڕگەیەكى بچووكى نێو ئۆقیانووسێك بچووێنین كە تەنیا بۆ ماوەیەك هەڵهاتن دەوەستێنێت؛ شتێك لە جێگیرى و پشوو دەبەخشێت، بەڵام ناتوانێت فاشیزمە دژە-كوردبوونەكانى دەوروبەر و مەترسى كۆڵۆنیاڵیزمى ناوچەیى و داگیركارییەكانى وڵاتانى دراوسێیش لەنێو ببات (ئەمە جگە لەوەى چوارچێوەى دەوڵەتى نەتەوە، دەرفەتى تۆتالیتاریزمى ناوخۆ و سەپاندنى یەكڕەنگى زیاتر دەكات و كۆمەڵگەیش دەخاتە ژێر قەرزێكى ئەبەدیى هێزە كوردییە دەوڵەتخوازەكانەوە). وەڵامێكى تر: بۆ ئەوەى لە ژێردەستەیى و ستەمى ناوخۆ و دەرەكى ڕزگار بین، كۆچ بەرەو وڵاتانێك كە ڕێزى لایەنیكەمى مافى مرۆڤ دەگرن، باشترین بژاردەیە، واتە ببین بە گەلێكى كۆچەرى وەك جووەكان. لێڤیناس بەم جۆرە ڕەخنە لەم پێشنیارە دەگرێت: «ڕیشەى هەڵهاتن تەنیا لە خەونى ئەو شاعیرانەدا نییە كە وێڵى ئەوەن “واقیعە نزمەكان” جێ بهێڵن؛ لە غەمى دابڕان لە نەریت و كۆتوبەندە كۆمەڵایەتییەكانیشەوە، كە كەسایەتیمان دەشێوێنن و لەنێو دەبەن، سەرهەڵنادات. […] هەڵهاتن ڕزگاركردنى خۆمان لە هەندێ جۆرى ڕەزالەتى كۆیلایەتى نییە كە لە ڕێگەى میكانیزمە كوێرەكانى جەستەمانەوە بەسەرماندا سەپێنراوە؛ […] ئەمانە تۆقین لە هەندێ پێناسەى دیاریكراوى بوونمان بۆ دەگوازنەوە، نەك بوون وەك خۆى. هەڵهاتن بە گوێرەى فەرمایشتى ئەمانە، گەڕانێكە بەدواى پەنابەریدا. ئەمە نەك تەنیا بابەتى دەرچوون getting out نییە، بەڵكوو ڕۆیشتنیشە بۆ شوێنێكى دیاریكراو» (Levinas: 2003, p.53). گەر لە باشترین هەلى خۆیدا وێناى دەرەنجامى كۆچ بكەین، ڕەنگە ئەو دۆخە بێت كە تێیدا كۆچبەر دەگات بە تێربوون، بەڵام هەڵهاتن بۆ تێربوون نییە. وەڵامى سێیەم: بەرەو نەزمێكى ترى ئەڵتەرناتیڤ بۆ دەوڵەتى نەتەوە، بۆ ناسیۆنالیزم و مۆدێرنەى سەرمایەدارى؛ بەرەو كۆنفیدراڵیزمى دیموكراتیى؛ بەرەو برایەتیى گەلان.
ئاشتى
گەر دوا پێشنیار جۆرێك هەڵهاتن بێت و نەخشەڕێگایەكى سیاسى بێت، كە سەرچاوەكەى فیكرى عەبدوڵڵا ئۆجالانە، ئەى چۆن لەو وتە تێبگەین كە دەدرێتە پاڵ ئۆجالان: “كوردبوون قەدەرە، هەڵهاتن لێى نامەردییە”؟ چۆن لە كوردبوون، لەو بوونەى تاوانبار دەكرێت، هەڵبێین بەبێ ئەوەى ئەم هەڵهاتنە “نامەردیى” بێت؟ گریمانەى دەوڵەتگەراكان ئەمەیە كە پێویستە كورد لە ئێستاى خۆى بەرەو “دەوڵەت” هەڵبێت. دەوڵەت وتراوێكە كە دواجار وتراوى سوبێكتـە؛ بۆ دەوڵەتگەراكان دەوڵەت شا-وتراوێكى ڕێكخەرە و چوارچێوەیەك بۆ ڕێكخستنى گوتار و ڕەوینەوەى سرتەسرت بە سوبێكت دەبەخشێت. گریمانەى سوبێكتگەراكان ئەوەیە گەر كورد ئەم وتراوەى هەبێت، دەبێتە سوبێكتێكى (نیمچە)جێگیر لە جیهاندا، دەتوانێت لە ماڵێكدا نیشتەجێ ببێت كە دەوڵەت پاراستنەكەى مسۆگەر دەكات؛ پارێزبەندییەك تا چیتر كوردەكان قوربانى، قڕكراو، كۆچبەر نەبن. گوایە دەوڵەت مافى سەروەریى نێودەوڵەتى دابین دەكات؛ ئابوورى و نەوت و داستانى جەنگاوەرانەیش هاوكار دەبن بۆ چەسپاندنى ئەم پێگەیە. بە كورتى، كورد لە ڕێگەى دەوڵەتەوە دەبێتە سوبێكتى وتن، وتنیش واتە زمان، زمانیش بە قەولى هایدیگەر ماڵى بوونە. بەڵام ئەم بوونەى كە دەچێتە نێو دەوڵەتەوە بوون نییە لە دۆخى كاراییدا، بوون نییە وەك بوون Being qua Being بەڵكوو بوونە لە ڕێگەى شتێكى ترەوە، بوونێكە كە دەوڵەت دەستى بەسەریدا گرتووە. بوون كراوە بە پاشكۆى دەوڵەت، واتە تا دەوڵەتمان نەبێت، نابین. ئێمە ئێستا دەوڵەتمان نییە كەواتە بوونمان نییە. ئەمە دووپاتكردنەوەى وتەى ڕاستیستەكانە بەرانبەر كورد.
ڕاستییەکەی پرسەكە سوبێكت نییە كە بوونەكەى بخاتە نێو جەوهەرێكەوە، هاوكات بوونگەراییەكیش نییە كە جەوهەرێك بۆ بوونەكەى درووست بكات و تێیدا ئۆقرە بگرێت. پرسەكە سوبێكتیڤیتەیە كە پچڕان و قەتعە لە جەوهەر یان لە “بوونى پەتى” لە كورد وەك بوونێكى وەستاو و پێناسەكراو لەسەر بنەماى خوێن؛ بە قەولى لێڤیناس سوبێكتیڤیتە گرێچن و هەڵوەشانەوەى گرێچنى جەوهەر و ئەوی ترى جەوهەرە (Levinas: 2011, p.39). سوبێكتیڤیتە وەك كردارى بەردەوامى بەسوبێكتبوون، وەك ڕەوینەوەى ئیگۆ لەنێو سوبێكتسازییدا، بەو واتایەیە كە لە خودى خۆتدا ناچەقیت و ئاوڕت بۆ شوێنێكى تر داوەتەوە. ئەم پچڕانە لە جەوهەر ناوى ئەخلاقـە، كە بەرپرسیارێتییە بەرانبەر دراوسێ، تەنانەت ئەگەر دراوسێ هەمان ئیلتیزام لە ئەستۆ نەگرێت: «سوبێكتیڤیتە پێش یان لەولاى ئازادى و نا-ئازادییەوە، ئیلتیزامە بەرانبەر دراوسێ، ئەمەیش خاڵى پچڕانە كە تێیدا جەوهەر لەلایەن ناكۆتا [ئەوی تر]ـەوە تێدەپەڕێنرێت» (Levinas: 2011, p.45). ئەم سوبێكتیڤیتەیە ئەخلاقییە. جا لەبەر ئەوەى بەرپرسیارێتیى لە دەستیاو و ئاڵوگۆڕدا نابینێت، لەبەر ئەوەى لە خۆى دەرچووە و ئاوڕى لە دراوسێ داوەتەوە، كەواتە ئیمكانى مرۆڤایەتییە. وەها مرۆڤایەتییەك لە فیكرى لێڤیناسدا ناوى كۆمەڵگەى برایەتییە.
برایەتى fraternity لە مێژوودا لە بوارە كۆمەڵایەتییەكەوە وەك پەیوەندییەكى خێزانى، خزاوە بۆ نێو ئایین و سیاسەتیش و چیتر پەیوەندیى بە پرسە خێزانییەكانەوە نەماوە. لاى قەشە پۆڵس، كە هەردوو كایەكە تێكەڵ دەبن، برایەتى بوو بە چەمكێكى تیۆ-سیاسى كە تێیدا ڕزگاریی مەسیحایى وەدیى دێت؛ كۆمەڵى برایان جڤاتێكى نوێى ئەڵتەرناتیڤى كۆمەڵگەى ئیمپراتۆریى ڕۆمانییە. لەگەڵ ئەوەیشدا، بە درێژایى سەدەكانى ناوەڕاست لە ئەوروپا باوكایەتیى مەسیحى زاڵ بوو، تاوەكو لە شۆڕشى فەرەنسیدا برایەتى وەك ئەڵتەرناتیڤێكى باوكایەتى، دەبێتە یەكێك لە درووشمەكانى شۆڕشى سێكیولاریستیى بۆرژوازىی. لەو كاتەوە تاوەكو ئەمڕۆ برایەتى یەكێك لە درووشمە گرنگە دیموكراسییەكانە لە جیهاندا. بەڵام ئەم درووشمە هەم لە گوتارى ساختەى هێزە هەمەجۆرەكان و هەم بەهۆى جەنگە ناوخۆییەكانەوە، بە تایبەت لە وڵاتانى وەك ئێمەدا، بەشێكى گەورەى مانا و گرنگیى خۆى ون كردووە و دیسانیش كراوەتەوە بە پاشكۆى سیاسەتى باوكایەتى. لە فیكرى لێڤیناسدا برایەتى وەك چەمكێكى فەلسەفى ژیان دەكرێتەوە بە بەریدا و لە بەشێكى خڵتە بۆرژوازى و ناسیۆنالییەكانى پاك دەكرێتەوە، دووبارە دەبێتەوە بە چەمكێكى درەوشاوە و بە جۆریك دادەڕێژرێتەوە كە لەلایەك چیتر باوكایەتى بەرهەم نەهێنێتەوە، لەلایەكی تر پەیوەندییە هاوڕێیەتى و دراوسێیەتییەكانیش لەخۆ بگرێت. لێرەوە برایەتى دەبێتە پەیوەندییەك نەك تەنیا لەنێوان برا خوێنی/ڕەگەزییەكاندا، بەڵكوو لە نێوان ئەوانەدا وا برا نین. برایەتیى نە پەیوەندیى خوێنیى بەرەبابێكە و نە گەلەكۆمەى كوڕەكانە بۆ كوشتنى باوكە فرۆیدییەكە، بەڵكوو داهێنانى نەزمێكى دیكەى پێكەوەژیانـە لە دەرەوەى نەزمى باوكایەتى. لەم مانا نوێیەدا برایەتى ئاشتیى نێوان ئەوانەیە وا برا نین. ئەم پەیوەندییەیش لە هەرێمێكى هاوبەشى ئینسانەكاندا دادەمەزرێت كە وەك میتافۆڕ ناوى باوكە، بەڵام بە هاتنى كوڕەكان باوك ئەو یەكێتیە پڕ و كامڵە لە دەست دەدات كە هەیەتى. كوڕەكان هەموو كات لە یەك زۆرترن، تەنانەت كوڕێكى تاقانەش.
نەتەوەى دیموكراتیك: برایەتیى گەلان
برایەتیى گوزارشت لە فرەیى multiplicityـى بوون دەكات لە بەرانبەر تۆتالیتاریزم و یەكایەتیى باوكدا؛ وەختێك دادەمەزرێت كە زیاتر لە یەك هەبێت: «فرەیى لە بووندا، كە تۆتالیتاریزم ڕەت دەكاتەوە، بەڵام فۆڕمێكى برایەتیی و گوتار بە خۆیەوە دەگرێت، دەكەوێتە ئەو “فەزا”ـیەوە كە بە شێوەیەكى جەوهەرى ناچوونییەكییە» (Levinas: 2007, p.216). لەنێو ئەم فرەییەدا جۆرێك یەكسانى و عەدالەت هەیە، چونكە براكان، هێندە لەیەك دوورن كە یەكێتییەكى باوكانە پێك ناهێنن و هێندەیش لە پەیوەندییەكى نزیكایەتییدان كە دەتوانن ڕووخسارى یەكتر ببینین. برایەتیى پەیوەندییە لەگەڵ ڕووخساردا، ڕووخساریش لە تێرمینۆلۆژیى لێڤیناسدا واتە بەرپرسیارێتیى ئەخلاقى بەرانبەر ئەوی تر: «بەرپرسیارێتیى من لە بەردەم ڕووخسارێكدا كە وەك غەریبەیەكى ڕەها لێم دەڕوانێت، فاكتى ئەسڵیى برایەتیى پێك دەهێنێت» (Levinas: 2007, p.214).
ئەم بەرپرسیارێتییە جیاوازە لە وەعز و ئەمرى زۆردارانە كە پتر دیسكۆرسى باوكە. بەڵام لێڤیناس هەر بە سادەیى باوك و كوڕ ناكات بە تیز و ئەنتى تێز. لەبرى ئەوە ئاڵۆزییەكى پۆزەتیڤ دەخاتە پەیوەندییەكەیانەوە: لەلایەك، گوزارەى “بە بێ باوك منداڵ نییە” یەكسەر ئەو گوزارەیەش گریمانە دەكات كە بە بێ منداڵیش باوك ناتوانێت باوك بێت؛ منداڵ ئیمكانى باوكایەتییە. بەڵام پرسى برایەتیى خۆى دەچێتە دەرەوەى ئەم هۆكارگەراییەوە. مادام ڕووخسارى ئەویتر من دەخاتە بەردەم بەرپرسیارێتى، كەواتە من دەبمە هاوپشتى ئەوی تر [یان هەموو ئەوانی تر]؛ لێرەوە هاوپشتیى واتە ئەوەى دەكرێت هەموو مرۆڤەكان پێكەوە برا یان هەڤاڵ بن. لەلایەكی تر، منداڵ ڕێگاى ڕزگاریى باوكە. برایەتیى، ئیگۆى باوكایەتیى لە هەژارییەكى كوشندەى یەك، لە هاوشووناسییەكى مردوو ڕزگار دەكات؛ چونكە منداڵ، گەرچى پەیوەندییەكەى لەگەڵ باوكیدا نەسڕدراوەیە، بەڵام باوك بەرهەم ناهێنێتەوە. بۆ باوك منداڵەكەى هەر خۆیەتى، بۆ منداڵ ئەو هەمان باوكى خۆى نییە، لێرەدا باوك لە یەك كاتدا خۆیەتى و خۆى نییە. لەبەرئەوە لێڤیناس دەڵێت باوك منداڵەكەیەتى؛ پاشان ئەمەیشى بۆ زیاد دەكات: منداڵ غەریبەیە. «كوڕ نە تەنیا كارى منە وەك شیعرێك یان ئوبێكتێك، نە موڵكى منە. كوڕ كاتیگۆرییەكانى هێز یان مەعریفەیش نییە كە پەیوەندییەكەم لەگەڵ منداڵەكەدا وەسف بكات. تواناى وەچەخستنەوە لە مندا نە هۆكارێتیى [بوونى منداڵ]ـە، نە باڵادەستییە. من خاوەنى منداڵ نیم، من منداڵەكەمم» (Levinas: 2007, p.277). بەڵام منداڵ هەمیشە ئەویترێتیى خۆى دەپارێزێت: «منداڵەكەم غەریبەیە، بەڵام غەریبەیەكە تەنیا لەبەرئەوەى من نییە، چونكە ئەو منە. ئەو منێكى لە خۆم غەریبە» (Levinas: 2007, p.267).
كەواتە باوك بۆیە خۆیەتى و خۆى نییە، چونكە هاوكات منداڵەكەیەتى و منداڵەكەى نییە. لێرەوە باوكایەتى ڕێگایەكە بۆ ئەوەى كە مرۆڤ هەم خۆى بێت و هەمیش خۆى نەبێت؛ واتە ڕێگایەكە بۆ دەرچوونى مرۆڤ لە خۆى بەرەو ئەویتر؛ ئەمەیش بەرپرسیارێتیى ئەخلاقیى ئاوڕدانەوەیە لە ڕووخسارى دراوسێ كە ئیمكانى برایەتیی دەڕەخسێنێت. كەواتە منداڵیش، لاى خۆیەوە، گەرچى ئەویترێتیى خۆى دەپارێزێت، بەڵام تاكەكەسێكى دابڕاو و بێ پەیوەندیى لەگەڵ ئەوانی تردا نییە، چونكە لە ڕێگەى باوكەوە لە ڕووبەرێكى هاوبەشدایە لەگەڵیاندا. بەم جۆرە باوك وەك دەسەڵات نا، بەڵكوو وەك فاكتى هاوبەشێتیى براكان، ڕێگرە لە كایۆسى تاكگەرایى و ئیگۆییزم، بەڵام لەبەر ئەوەى خۆیشى لە خۆى دەرچووە، ناتوانێت هەموویان لە یەكێتییەكى ڕەقدا پێكەوە بچەسپێنێت؛ لێرەوە برایەتیى واتە هاوبەشیى و مەودا، واتە پێكەوەبوون-جیاوازیى:
«برایەتیى مرۆیى دوو لایەنى هەیە: لەلایەك ئەو تاكگەراییانە دەگرێتەوە وا لە ڕووى لۆژیكییەوە تەنیا لە دۆخى جیاوازییە بنجبڕ و تەواو لێكدابڕاوەكاندا كورت نابنەوە؛ بە جۆرێك كە تاكایەتى هەریەكێكیان بگەڕێتەوە بۆ خۆیەتیى هەریەكێكیان. لەلایەكی تر، لە برایەتییدا باوكێكى هاوبەش هەیە وەك بیرۆكەى پێكەوەیى نەتەوەیى كە [ئەم باوكە هێندە بەهێز نییە] وەك پێویست هەموویان پێكەوە بنووسێنێت. پێویستە كۆمەڵگەیەكى برایانە هەبێت تاوەكوو لەگەڵ سەقامگیرییدا تەبا بێتەوە، لەگەڵ نزیكایەتییەكى بەراییدا، كە تێیدا ڕووخسار خۆى بۆ پێشوازیى من دەردەخات» (Levinas: 2007, p.214).
پێشوازيى لە سیماى ئەویتر بە فەرمانى “مەكوژە”ـوە، وەك لوغزێك كە ناتوانم ئاسیمیلەى بكەم و نایشتوانم لە تەنیایى خۆیدا فەرامۆشى بكەم، پەیوەندییە دەسەڵاتگەرییەكان دەگۆڕێت بۆ یەكسانى و عەدالەت، كە پتر خەسڵەتى پەیوەندیى برایەتین. مرۆڤایەتیى لە برایەتییدا ئاوەڵا دەبێت؛ ئەمە تاكە شتێكە كە شایەنى خەبات و بەرخۆدانە. تێزى نەتەوەى دیموكراتیك هەرگیز دەستهەڵگرتن لە خەبات و ڕازیبوون بە سەردەستیى ئەوانى تر نییە، بەڵكو ئاواكردنەكەى پێویستى بە ڕادیكاڵترین “خەبات”ـە. خەبات گەر بۆ ئاشتى نەبێت، دەبێت بە “جەنگ”. جەنگیش تەنیا وێرانكاری و نەهامەتى دەهێنێت. تەنیا خەبات (هەر وەك هونەر) شتێكى نوێ دەهێنێت.
ئاواكردنى برایەتیى گەلان یان نەتەوەى دیموكراتیك لەبرى بەرهەمهێنانەوەى دەوڵەت-نەتەوە و كینەى ناسیۆنالیستى، نەك تەنیا دەستبەرداربوون لە كوردبوون نییە، بەڵكوو ڕێگاى كەینونەى كوردبوونە؛ هاوكات هەڵاتن لە كوردبوونێك كە وەك “هەبوو” هەیە، نەك نامەردى نییە، بەڵكوو ڕێگایە بەرەو كوردبوونێكى دیكە كە چەند خۆى هێندەیش مرۆڤایەتى ئاوا دەكات. بەڵام كورد یادەوەریى خۆشى لە ئەزموونى برایەتییدا نییە؛ بەردەوامیش ئەرگومێنتەكە ئەوەیە كە من دەبمە براى دراوسێكەم، ئەو نابێتە برام. وەختێك جەللاد هەبێت، برایەتییەك لە ئارادا نییە. ئەمە تاڕادەیەك درووستە، بەڵام هاوكات بەو مانایەشە ئەوى تورك، فارس، عەرەب، ناتوانێت لە قۆزاخەى بوونەكەى خۆى دەربچێت و ئیمكانى مرۆڤایەتیى ئاوەڵا بكات؛ ئەو هەڵگرى ئایدیا و پۆتێنشیالێتییەك نییە كە بشێت گۆڕانى ڕیشەیى لە نەزمى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا پێك بهێنێت، تەنانەت ئەگەر ئەم گۆڕانە لە لۆكاڵێكیشدا بێت.
ئەگەر برایەتییەك، ئاشتییەك، پێكەوەبوونێك مومكین بێت، ئەوا لەنێوان “دەوڵەت”ـاندا نییە، بەڵكوو لەنێوان گەلاندایە؛ بەم پێیە ئایدیاى برایەتییەك كە كورد دەتوانێت هەڵگرى بێت و هەر ئەوەیە كە عەبدوڵڵا گۆران لە شیعرى چیرۆكێكى برایەتىدا گوزارشتى لە ناوەڕۆكەكەى كردووە و عەبدوڵڵا ئۆجالان لە سیاسەتدا، لە تێزى نەتەوەى دیموكراتیكدا دایڕشتووە. هەردوو عەبدوڵڵاكە هاوڕان لەسەر ئەوەى ئەم برایەتیى و دیموكراتییە ئاوا دەكات دەوڵەتمەدارانى ئۆلیگارشى نین، بە پێچەوانەوە، ئەوان چەوسێنەرەكەن، چارەسەرەكەیش بۆ هەڵهاتنە لەو شێوازە ژیانە پڕ لە ڕەنج و جەنگ و كینەى وا ئەوان، كە لە مۆێرنەى سەرمایەداریدا دەوڵەتى نەتەوەیە، لە مێژووى خۆیاندا لەسەر گەلان زاڵیان كردووە:
«ڕێگەچارەى دیموكراتییانە لە ناوەڕۆكدا دیاردەى بوون بە نەتەوەى دیموكرات و خۆبونیادنانى كۆمەڵگەیە بە شێوەى كۆمەڵگەى نیشتمانى-نەتەوەیى دیموكراتیك. […] نەتەوەى دیموكرات ئەو كۆمەڵگە هاوبەشەیە كە تاك و جڤاتە ئازادەكان بە ئیرادەى خۆیان پێكیان هێناوە. هێزى یەكگرتن لە نەتەوەى دیموكراتدا ئیرادەى ئازادى جڤات و تاكەكانى ئەو كۆمەڵگەیە كە بڕیارى ئەندامبوونى هەمان نەتەوەیان داوە. […] مۆدێلى دەوڵەت-نەتەوە تەواو تەڵە و تۆڕێكى سەركوتكردن و چەوساندنەوەى كۆمەڵگاكانە. دەستەواژەى نەتەوەى دیموكرات ئەو پێناسەیە پێچەوانە یان سەراوژێر دەكاتەوە. پێناسەى نەتەوەى دیموكرات گرێدراوى سنوورى وشكى سیاسى، ڕاڤەى یەك زمان، یەك كلتوور، یەك ئایین و یەك مێژوو نییە، بەڵكوو گوزارشت لە ژیانى هاوبەش و هاوكارى جڤات و هاووڵاتییە ئازاد و یەكسانەكان دەكات» (ئۆجالان، 2009، ل482-483)[2].
سەرچاوەكان:
1- Emmanuel Levinas: On Escape, Translated by Bettina Bergo, Stanford University Press, Stanford, California, 2003.
2- Emmanuel Levinas: Totality and Infinity, An Essay on Exteriority, Translated by Alphonso Lingis, Duquesne University Press, Pittsburgh, Pennsylvania, 2007.
3- Emmanuel Levinas: Being Jewish, in ‘Scholem: Major Trends in Jewish Mysticism’, Jerusalem: Schocken Publishing House, 2nd ed, New York, 1946. https://jst.ufl.edu/files/2018/08/beingJewish.pdf
4- Emmanuel Lévinas: Jenseits des Seines oder anderes als Sein geschehen, Übersetzen von Thomas Wiemer, Verlag Karl Alber Freiburg, München, 2001.
5- Giorgio Agamben: Creative and Anarchy- The work of Art and the Religion of Capitalism, translated by Adam Kotsko, Stanford University Press, Stanford, California, 2019.
-6 عەبدوڵڵا ئۆجالان، كێشەى كورد و ڕێگەچارەى نەتەوەى دیموكراتیك، لە ناو بەرداشى ژینۆسایدى كولتوویدا بەرگریكردن لە كورد، مانیفێستۆى شارستانێتى دیموكراتیك، پەرتووكى پێنجەم، وەرگێڕانى: لوقمان عەبدوڵڵا، چاپى یەكەم، چاپخانەى ڕەنج، 2009.
[1]– ئەم وتارە لە ساڵى 2021دا نووسراوە و پێشتر لە هیچ جۆرناڵێك بڵاو نەكراوەتەوە. دواى پوختەكردنەوە، تەنیا یەكەم بڕگەى سەرەوە، حیكایەتى یەكەمین وتەى ڕەگەزپەرستانەم بەرانبەر منداڵەكەمم، بۆ زیاد كرد. نووسەر
[2]– تێبینى: كۆتەیشنەكەم بە هەمان ڕێنووسى كتێبەكەى ئۆجالانەوە گواستووەتەوە. نووسەر
